Генерал-майор Сұлтан Камалетдинов Қарағанды қаласының құрметті азаматы, майдангер, «Даңқ» орденінің толық иегері Камали Дүйсембековті Жеңіс күнімен құттықтауы. 2016 жыл
Камали Дүйсембеков – Екінші дүниежүзілік соғыста батырлығымен даңққа бөленген, бейбіт замандағы өмірін туған өлкесінің әлеуетін арттыруға арнап, халқының игілігіне еңбек еткен абзал азамат. Саналы ғұмырын Отанымыздың дамуына арнаған Камали ағамызбен тағдырдың жазуымен өткен ғасырдың 80-жылдарының ортасында танысыппыз. Камали Жұматайұлы ол кездерде Жезқазған облыстық баспа, полиграфия және кітап саудасы басқармасының бастығы қызметін атқарып жүрген. Бізді Жезқазған облыстық тұтынушылар одағының бастығы Хамит Қошанұлы Рақышев табыстырды. Камали Жұматайұлы мен Хамит Қошанұлының жақын араласып, жиі кездесіп жүргеніне куә болдым.
Камали Жұматайұлы 1924 жылы Қарағанды өңірінің Бұқар жырау ауданына қарасты Ақбастау ауылы маңындағы Өртең жал (Жамбасбұлақ) деген жерде дүниеге келеді. Ол – әкесі Жұматай Дүйсембекұлы мен анасы Іңкәр Бегімқызының отбасындағы төртінші бала. Анасының айтуынша, «алғашқы қар жауғанда» туыпты. Демек қараша-желтоқсан айларында дүниеге келсе керек.
1929 жылы, яғни ашаршылық кезінде Камалидің ата-анасы жанбағыс қамымен Спасск елді мекеніне көшіп барып, жамағайын туыстарының үйін паналайды. Сол зұлмат кесірінен оның екі апасы қайтыс болады. Әкесі Жұматай Федоров ауданындағы №1 кірпіш зауытында саз қазушы, анасы Іңкәр құм карьерінде жүк тиеуші болып жұмысқа орналасады. 1934 жылы Камали ағасы Сыздықпен бірге Қарағандының №27 мектебіне оқуға барады. Арада үш жыл уақыт өткеннен кейін өндірісте жарақат алып, әкесі өмірден озады. Жас Камали отбасының бар жауапкершілігін мойнына алу керек екенін ерте түсініп, жетіжылдық мектепті бітіре салып, кірпіш зауытына жұмысқа орналасады. Артынша көп ұзамай соғыс басталып, 1942 жылдың тамыз айының басында 17 жастағы азамат өз еркімен сұранып, майданға аттанады. Алдымен Мәскеудегі Мытищин ауданында дайындықтан өтіп, Сталинград шайқасына жіберіледі.
Сол күндер туралы Камали ағамыз немересі Дархан Мейрамұлына: «Біздің «жер тасамыз» (окоптар) бен траншеяларымыз сол кездегі стратегиялық биіктік – Мамай қорғанының теміржол стансасына жақын болды. Қараша айында ол жерді немістер басып алып, бұл оларға қаланың кез келген аумағында әртүрлі қару-жарақтан оқ жаудыруға мүмкіндік берді. Күндіз-түні зеңбірек гүрсілі толастамайтын. Ұшақтар күні бойы Сталинградты бомбалады. Немістердің қолына бүкіл қала, соның ішінде теміржол стансасы да өтті. «Артымызда Еділ, бір қадам да шегінбейміз» деген бұйрық алғаннан кейін біздің әскерлер қасық қаны қалғанша қарсылық көрсетті. Бір минут тыныштық болмай, аяқ астындағы жер үнемі дірілдеп тұрушы еді. Майдан даласындағы әскерге ас жеткізу де қиындап, бірнеше күн бойы тамақтанбаған сәттеріміз де болған», деп әңгімелеген екен.
К.Жұматайұлына 1943 жылы Херсонды алу шайқасында көрсеткен ерлігі үшін алғашқы «Даңқ» ордені берілді. 1944 жылы Қырымды азат етуге қатысты. Қырымнан кейін Евпатория мен Симферопольді азат ету ұрыстарының бел ортасында болды. Осы майданда көрсеткен ерлігі үшін екінші «Даңқ» және ІІ дәрежелі «Отан соғысы» ордендерімен марапатталды. Камали Жұматайұлы құрамында болған әскери дивизияға Сталин жарлығымен 24-гвардиялық евпаториялық атқыштар дивизиясы атағы беріледі. Осы дивизия Севастопольге жақындап, Сапун тауына шабуыл жасаған кезде, яғни 1944 жылдың 6 мамырында сержант шеніндегі азамат ауыр жарақат алып, Мелитополь госпиталіне жеткізілген. Хирург «қолын кесу керек» деп шешім қабылдап, артынша ота жасалып, бір қолы екінші қолынан жеті сантиметрге дейін қысқарып, ІІ топтағы мүгедек деп танылып, 1944 жылдың қыркүйегінде елге оралады. Кейіннен үшінші «Даңқ» және І дәрежелі «Отан соғысы» ордендерімен марапатталады. Сөйтіп, Камали Дүйсембеков жауынгерлік «Даңқ» ордендерінің толық иегері атанды. Бұл – оның соғыста қаһарман жауынгер болғанының айқын айғағы.
Елге оралғаннан кейін ол кірпіш зауыты директорының орынбасары болып еңбекке қайта араласады. 1947 жылы бүкілхалықтық құрылыс деп жарияланған «Мойынты – Шу теміржол құрылысы» желісіне саяси қызметкер ретінде жіберіледі. Мұндағы еңбегі еленіп, КСРО Жоғарғы кеңесі Құрмет грамотасымен және «БЖМ-ның үздік құрылысшысы» белгісімен марапатталады.
1950 жылы Камали Жұматайұлы Ворошилов аудандық партия комитеті насихат бөлімінің бастығы қызметіне тағайындалады. 1951 жылы орта білімі жоқ болса да, Орталық партия комитетінің Партия мектебіне оқуға түседі. Аталған оқуды бітірген соң, 1953 жылдың қыркүйегінде Жаңаарқа аудандық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалады.
Камали Жұматайұлы: «1954 жылы Қазақстанда тың игеру науқаны басталды. Осы уақытта мені Жаңаарқа аудандық партия комитетінің хатшысы етіп тағайындады. Бірінші жылы 800 гектар егістік жерді игердік. Жерді қолмен аударып, өгіздерге соқа тартқыздық. Шынжыр табанды тракторлар келгеннен кейін ғана жұмыс жеңілдеді. 1956 жылы бүкіл аудан үшін дәнекерлеу аппаратын алып, шұғыл механизаторлар қажет болды. Оларды кадр бөлімдері мен әскери комиссариаттар арқылы іздедік. Сөйтіп, машина-трактор стансасында бір айлық курстар ұйымдастырылды. Содан кейін тағы үш дәнекерлеу аппаратын алдық. Осындай абыройлы еңбегімнің арқасында 1959 жылы қараша айының соңында Жаңаарқа аудандық атқару комитетінің төрағалығына сайланып, жауапкершіліктің одан әрі ауырлағанын терең сезіндім», деп еске алып отыратын.
1964 жылы желтоқсанда Камали Жұматайұлы Шет аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне сайланады. Қысқа уақыт ішінде аудан көлемінде тасжолдар салынып, электр желісі дамып, 8 жаңа кеңшар құрылады. Мал азығы базасын нығайту мәселелері сәтімен орындалады.
1980 жылдың қазан айында ағамыз денсаулық жағдайына байланысты жаңадан құрылған Жезқазған облыстық баспа, полиграфия және кітап саудасы басқармасының бастығы болып тағайындалып, осы мекемеде алты жыл қызмет етіп, құрметті зейнет демалысына шықты.
Ұлттық қауіпсіздік қызметінің ардагері, ұзақ жыл ҰҚК Қарағанды облыстық департаментінің бастығы қазметін атқарған, бүгінде Астана қалалық мәслихатының депутаты, генерал-майор Кендебай Адамбеков естелігінде: «Камали Жұматайұлы – майдандағы қаһармандығымен, туған өлкесін көркейтуге сіңірген еңбегімен халқына айрықша қадірлі тұлға еді. 2015 жылы қызмет бабымен елге оралғанда ағамызбен тығыз араласудың сәті түсті. Ол кісі әңгімені соқыр көретіндей, саңырау еститіндей өте түсінікті де көрнекті етіп айтатын. Ойын қысқа да нұсқа жеткізетін керемет қасиеті бар еді. Қарағанды облысының әкімі Ермағанбет Бөлекбаев бастаған өңір азаматтары абыз ағаның есімін ұлықтау ісін тиянақты ұйымдастырып жатыр. «Ердің ісі – ел үшін» айдарымен әскери бөлімдерде, білім ордаларында, мәдениет ошақтарында тағылымды іс-шаралар өткенін көріп отырмыз. Бұл бастамаларды ерлік пен еңбекке тағзым дер едік», дейді.
Ал Шет ауданының және Қарағанды қаласының құрметті ардагері Марс Төлеуқұлов болса: «Камали Жұматайұлымен 16 жыл қызметтес болдым. Кәмекең 1965 жылы Шет ауданы қайта құрылғанда ауданның бірінші хатшысы болды. Үйлері қирап, талан-таражға түскен ауданды аяғынан тұрғызу үшін жұмысқа белсене кірісіп, екі жыл ішінде жаңартылған Шет ауданын тұрғызды. Жаңадан ғимараттар салып, су құбырын тартқызып, электр желісін жаңалады. Жол салдырып, елдің әл-ауқатын жақсартуға бар күш-жігерін жұмсады. Кадр мәселесіне де ешкімді араластырмай өзі шешетін. Жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, оны қызметкерлерінен де талап ете білетін. Соның нәтижесінде Шет 3-4 жылда облыстың алдыңғы қатарлы аудандарының біріне айналды», деп ағамыздың талапшыл басшы болғанын айтады.
Денсаулық сақтау саласының үздігі, Талғар, Бурабай, Жаңаарқа аудандарының құрметті азаматы Әбілхакім Ақмырзин Камали ақсақалдың адамгершілігі хақында: «Ол кісімен Алматы қаласынан Президенттік Іс басқармасының медициналық орталығына қарасты «Оқжетпес» емдеу-сауықтыру санаторийінің бас дәрігері қызметіне ауысқан кезде таныстым. Ағамыз санаторийде демалған күндері туған ел, тағдырлы тұлғалар, елдік мұрат тұрғысындағы әңгімеміз жарасып, көп ұзамай мені елге қонаққа шақырды. Камали ағаға Алланың нұры түскен адам екенін сол сапарда аңғардым. Құдай бір адамға асыл қасиетті, ақыл-парасатты үйіп-төгіп бере салатынына таңғалдым», дейді.
Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары, генерал-лейтенант Сұлтан Қамалетдинов қаһарман ақсақалмен жақын араласқан күндері туралы: «Камали ағаның Сталинградтан бастап Қырымға дейінгі жауынгерлік жолын зерделегенімде 19 жастағы жігіттің көзсіз батырлығына таңғалдым. Қырым үшін болған қанқұйлы шайқаста қолынан жараланып, әскери дәрігерге кескізбей қойғаны туралы әңгімесін тыңдай бергім келетін», дейді естелігінде.
Қарағанды облысы Ішкі істер департаментінің бастығы болған полиция генерал-майоры Мергенбай Жаппаров басшылық қызметте жүргенде Кәмекеңнің ақыл-кеңесін тыңдап, батасын алғанын айтса, Қазақстан прокуратурасының құрметті қызметкері, үшінші сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі Асқар Секішев Камали ағаның ел мен жерге қалай қызмет етудің үлгісін көрсетіп, Отанды сүюдің, мемлекет ісіне күш-жігер жұмсаудың даңғыл жолын салып бергенін алға тартты.
«Әкем өмірінің соңғы күндеріне дейін Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмыстарына белсенді қатысып, республикадағы ұлтаралық және конфессияаралық келісімді, қоғамдағы тұрақтылықты сақтауға өзіндік үлесін қосты. Сондай-ақ мемлекеттік деңгейдегі маңызды, тарихи оқиғалардың ешқайсысынан шет қалған жоқ. Ол кісі ылғи да: «Тәуелсіз елдің бейбіт аспанында өткізген әр күнім ғасырға тең» деп отырушы еді», дейді қызы Гүлжахан Камалиқызы.
Екінші дүниежүзілік соғыстағы Жеңістің 75 жылдығы қарсаңында Қарағанды облыстық және қалалық ардагерлер кеңестері «Олар Отанды қорғады» және «Ардагерлердің даңқты істері» атты екі кітап шығарды. Осы деректі жинақтарда Камали Жұматайұлының жауынгерлік ерліктері мен елге еткен өлшеусіз еңбегі лайықты көрініс тапты.
Камали Жұматайұлы 1985, 2010, 2015 жылдары Мәскеудегі мерейтойлық Жеңіс шерулеріне, 2010 жылдың сәуірінде ҚХА қолдауымен мемлекеттік делегация құрамында Италияда болған, фашизмнен азаттық алған елдердің 65 жылдық мерекелік іс-шарасына қатысты.
Жоғарыда Камали Жұматайұлы мен Хамит Қошанұлы Жезқазған облысында бірге қызмет істеп, бір-бірін сыйлап, өте жақын дос болғанын айтқан едік. Олардың достығы тіпті туыстыққа айналып кеткендей көрінетін. Кейін Хамит аға Алматыға қызметке ауысты, Камали ақсақал зейнетке шығып, Қарағандыға қоныстанды. Хамит Қошанұлының отбасылық той-томалағының бәрінде Камали ақсақал қадірлі қонақ ретінде ылғи төрде отыратын. Екеуінің әңгімелері мәнді, қалжыңдары жарасымды еді. Хамит досы Кәмекеңді «Черный блондин» деп атап кеткен, оған Камали көкесі жымиып қоятын. Хамит аға Камали досын ерекше жақсы көріп, зор құрмет тұтты. Өкініштісі, Хамит Қошанұлы 2007 жылы өмірден озды. Бұл қайғы Камали ағаға ауыр тиді.
Хамит аға қайтыс болғаннан кейінгі жылдары Камали Жұматайұлымен қарым-қатынасымыз одан әрі тереңдей түсті. Досын сағынғанда менімен сырласатын. Егде жасына қарамастан ағамыз халықтың арасында болды.
2007 жылы қызметім ауысып, Астанаға көшіп келдім. Бір күні белгілі қаламгер Ақселеу Сейдімбек ағамыз телефон шалып, Камали Жұматайұлы дастарқан жайып, күтіп отырғанын айтты. Кездесуге барсам, абыз көкеміздің жанында ел ағалары Марс Төлеуқұлов, Мәжит Әбдіров, прокуратураның құрметті қызметкері Қазкен Мүслімов, техникум директоры Зекен Қадырбеков, тағы басқа да қарағандылық, жергілікті азаматтар отыр екен. Камали аға: «Әділ, сен біздің елде, Сарыарқада ұзақ жыл еңбек еттің, халықпен тығыз араластың, біз сені сыйлаймыз. Астанаға оралғаның құтты болсын. Дәстүр бойынша елге келген азаматқа ерулік беріп, дастарқан жаю – біздің міндетіміз», деді. Ағаның қазақы жолмен көрсеткен бұл құрметіне разы болдым.
Тағы бір естелік. Бірде Қарағанды облысының сол тұстағы әкімі Серік Ахметов Шет ауданына іссапарлай барғанда ағамыз халықтың жағдайы туралы баяндап, Ағадыр кентіне қамқорлық көрсетуін, әлеуметтік мәселелерге қарайласуын өтінді. Сол оқиғадан кейін бюджеттен Ағадырға қаржы бөлініп, үйлері күрделі жөндеуден өтті, жолдары реттеліп, халықтың еңсесі бір көтеріліп қалды. Ағамыз осындай елдік мәселелерді айғай-шусыз шешіп жүретін.
Ол бақытты өмір сүрді. Жан жары Марфуға апаймен бірге он баланы өмірге әкеліп, тәрбиеледі, немере-шөбере көріп, олардың қанаттануына да қамқорлық жасады. Елдік мүддеге қалтқысыз қызмет еткен бірегей тұлғаның есімі жұрт жадынан, ел тарихынан өшпейді. Қазір Қарағандының сәулетті көшелерінің бірі ардагер есімімен аталады. Абыздың ғасырлық мерейтойына дайындық қарқынды жүріп жатыр. Артында қалған ұрпағы, Сарыарқа жұрты, қазақ халқы ол тойды абыроймен атқарарына сенім мол.
Әділ ШАЯХМЕТОВ,
генерал-лейтенант, мемлекет және қоғам қайраткері
