Анам мені адам қатарына қосу жолында өмірдің бар қиындығын бастан кеше жүріп еңбек еткен екен. Туған жерді тастап, Түрікменстан асуына да аумалы-төкпелі заман желі себеп болса керек. Қазір балалық шақ – бал дәурен деп атайтын кезең мен үшін анау айтқандай қызыққа толы болмағаны, керісінше, соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі ауыр тұрмыс тауқыметі, жоқ-жітік, жаутаңкөз тіршілік балалықты ұмыттырып, тырбанып тірлік істеп, тірі қалып, арпалысып алға ұмтылу әрекетімен өтті.
Мұның бәрін еске алып отырған себебім, биыл Екінші дүниежүзілік соғыстың жеңіспен аяқталғанына 80 жыл толып отыр. Қазақ халқы – адамзаттың қас жауы – неміс фашистеріне қарсы жойқын шайқаста бабадан қалған ерлік пен өрлік мұрасын абыроймен жалғастырды. Бұл соғыс Қазақстан тарихында мәңгі орын алады.
Соғыс басталған алғашқы айлардан-ақ майдан даласында қан кешіп, күші басым жауға қарсы ерлікпен соғыса жүріп, тұтқынға түсіп қалған солдаттарды жоғары басшылық тарапынан сатқын деп жариялау жау тылында партизандық күреске белсене араласып, соғыс аяқталған жылдары елге оралған жауынгерлердің тағдырын тәлкекке ұшыратты. Сондай жанның бірі – соғыстан кейін елге оралған Атырау облысының Индер ауданындағы Елтай ауылының тумасы Сейілхан Ғабдуллин. 1921 жылы дүниеге келген ол ата-анасынан ерте айырылып, атасы мен әжесінің қолында тәрбиеленеді. 1939 жылы әскер қатарына алынып, Қызыл Армияның 89-атқыштар полкінде жауынгерлік қызметін атқаруға кіріседі. Кеңес үкіметінің Финдермен соғысына бастан-аяқ қатысып, содан соң құрамында Сейілхан бар атқыштар полкі Латвияның Каунас қаласы маңында неміс әскерлерімен соғысуға дайындық жүргізеді. Алайда күш тең емес еді. Сондықтан орманды жерлерді паналап, немістермен қаша соғысу тактикасын ұстана отырып, Литва жерінен өтіп, Белоруссияға жақындағанда неміс әскерінің қоршауында қалғандарын түсініп, командирлер екі нұсқаны ұсынады. Бірі – ашық соғысқа көшіп, түгелдей қырылу, не аман қалу үшін күші әлденеше басым жауға тұтқынға берілу. Нәтижесінде, екінші нұсқаға таңдау жасалды.
Сейілхан ағамыздың өмір тарихындағы жан төзгісіз азапты кезеңдері – тұтқындағы жылдары. Соғыс тұтқындарының тағдыры тарихтың ақтаңдақ беттерінің бірі саналады. Тоталитарлық мемлекеттің солақай ұстанымдары «соғыс жағдайында тұтқынға түсу» деген ұғымды мойындамады. Сол себептен тұтқынға түскен әскерилерге сенімсіздікпен қарап, олардың қапаста жатып та күрескен ерліктері есепке алынбады.
Сейілхан аға тұтқында көрген азаптан мойыған жоқ. Атақты Бухенвальд лагерінде тозақты күндерді бастан өткерді. Немістердің жұмысқа жарамай қалған, күнделікті азаптан әбден титықтап қайтыс болған өліктерді шұңқырға көміп те, өртеп те жататын сұмдықтарын өз көзімен көрді. Лагерьде өлместің күнін кешіп жүрген тұтқындарды бір күні пойызға тиеп, басқа жаққа ала жөнелді. Тұтқындардың жаңа келген мекені Бельгияның Цварберг деген көмір шахтасы екен. Осы шахтада көмір қазумен, оны сыртқа тасымалдаумен шұғылданып жүрген кезінде Мадияр Байжанов деген жерлесімен сөз байласып, қашуды ойластырады. Ақыры бұл әрекетті жүзеге асырып, екеуі басын қауіп-қатерге тігіп, шахтадан қашып шығып, ну орман-тоғайға жасырынып үлгереді.
Міне, осы кезеңнен бастап, Сейілхан аға неміс фашистеріне қарсыласу бағытындағы партизан отрядтарына қосылып, соғыс аяқталғанша жауынгерлік міндетін мүлтіксіз атқарады. Бұл жөнінде соғыс кезінде Бельгия аумағында неміс басқыншыларымен бітіспес күрес жүргізген «За Родину» бригадасының командирі К.Шукшин мен оның орынбасары И.Дядькиннің естеліктерінде айтылады және қол қойып қарсыласу отряды құрамында соғысқанын куәландыратын құжат та беріледі.
Соғыстан кейін Мадияр Байжанов кеңес өкіметінің солақай саясатына сенбей шетелде қалып қойды да, елін, жерін сағынған Сейілхан Ғабдуллин ауылына оралды. Алайда кеңес өкіметі Сейілханды сенімсіздікпен қарсы алды. Алты жылға созылған тозақ отынан құтылдым ба деп келген жауынгерді арада он бес күн өтпей жатып-ақ ҰҚК-ге шақыртып, тергеуді бастады. Ұрып-соғу, қамау бірнеше айға жалғасып, жалпы сенімсіздік көрсету ондаған жылдарға созылып, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана сәл саябырсығандай болды.
1993 жылы, 49 жылдан кейін, Жазушылар одағының хатшысы Қалдарбек Найманбаев Мадияр Байжанов мен Сейілхан Ғабдуллинді Алматы қаласына шақыртып, қос майдангерді кездестіріп, бауырлар мауқын басып, көз жасына ерік беріп еді. Бұл олардың жарық дүниедегі соңғы кездесулері еді.
1941 жылы Еуропаның Неман өзені өткелі маңында қоршауда қалып, тұтқынға түскен қарапайым қазақ жауынгері, Жайық бойындағы шағын ауылдың тумасы Сейілхан Ғабдуллиннің 1939 жылы Алматыдан басталған әскери жолы оны Прен, Каунас, Саксония, Дрезден маңындағы Буханвальд лагерьлеріне, ең ақыры Бельгияның Цварцбергтегі көмір шахтасына дейін жеткізген екен. Сөйтіп, Екінші дүниежүзілік соғыстың бүкіл азапты жылдарын бір адамдай-ақ басынан өткерген, ақырында 1944 жылы 4 сәуірде Бельгияның жерастындағы шахтасынан көмір тиеген вагонеткамен қашып шыққан Сейілхан Ғабдуллин бостандыққа жеттім-ау деп кеудені кере бір демалғанымен де қасіретті бұл жолдың Қазақ елі тәуелсіздікке жеткен 1991 жылға дейін созылатынын «506885» нөмірлі тұтқын ойламаған да шығар.
Міне, сол бостандық аспанын алғаш көрген, өзі одақтастар әскерінің құрамындағы Америка жауынгерлерімен бірге азат еткен ел – Бельгия Корольдігі қарт жауынгерді көзінің тірісінде бірнеше рет қуантты. Алғаш рет 1998 жылы 6 қазанда жолданған Опглаббеек қаласының Думасы және қала мэріне қарасты бөлімнің бастығы хат арқылы 1944 жылы 28 қыркүйекте өз қаласын азат еткені үшін шын ниеттен алғыс айтып хат жолдады.
Одан соң Жеңістің 60 жылдығына орай 2005 жылы 12 сәуірде сол Опглаббеек қаласының мэрі Бенни Спреуверс осындай мазмұнда алғысы мен сыйлығын жолдаған еді. Ал Отанын қорғап, қанын төккен қарт жауынгерді кеңес одағы Сталиннің қанды №217 бұйрығынан аса алмай, туған жерінде жүрсе де мұндай аз-маз қуаныштарды да оған қимаған еді. Осы жайлардың барлығын жазып, Бельгияның Қазақстандағы елшілігіне хат жолдаған, бүгінде Ақтауда тұратын майдангердің ұлы Қажымұрат Хайрушевтің еңбегі еш кетпеді.
Корольдіктің өкілі, Қазақстандағы елшісі Алекси де Кромбрюгхе де Пикендаль 2019 жылдың 4 қазанында Атырау облысы Индер ауданы топырағына табан тигізіп, Елтай ауылындағы сержант Сейілхан Ғабдуллин бейітіне гүл шоқтарын қойып, тағзым етті. Себебі бұл елдің, соның ішінде қаланың азат етілгеніне 2019 жылғы қыркүйекте 75 жыл толған екен. Шетелдік қонақты Индер ауданы әкімі Мейірім Қалауи қабылдап, еліміздің бостандығы мен тұтастығын қорғауға қатысқан ұлт батырлары Сырым, Исатай-Махамбет, Жиембет, Малайсары, Мұрат жортқан даланың бүгінгі тынысымен таныстырды.
Елші Алекси де Кромбрюгхе де Пикендальдің атасы мен әкесі де осы шахтада жұмыс істеп, өзінің балалық шағы Сейілхан ағамыздың соғыс жылдарында партизандық құрған аймақта өтіпті. Бұл туралы елшінің өзі мәдениет үйінде аудан халқымен кездесуде ерекше толғаныспен әңгімеледі.
Осындай ыстық ықыласқа толы кездесуге себепші болған майдангердің үлкен ұлы Қажымұрат әділетсіздіктің құрбаны болған әке рухын ардақтап, екі тілде басылған «Қилы тағдыр» атты қос кітап пен деректі фильм шығарған. 2008 жылы бұл кітаптардың тұсаукесері Ақтау қаласында өтті. Бұл іс-шара бір адамға жеке сезім берді. Ол 87 жасында төрде отырып, халықтан өзі жайлы жылы сөздерді бірінші рет естіп отырған Ғабдуллин Сейілхан еді. Концлагерьден қашып, Бельгия, Франция ормандарында партизан болып, еліне оралғаннан кейін НКВД, КГБ, ҰҚК-нің қадағалауында жүріп, 63 жыл бойы бір адамнан ашық өзі туралы жылы сөз естімеген адам.
«Азаптан қашып шыққан әкем жат жерде жүргендіктен оған үстіндегі түрме киімін жедел ауыстыру оңайға соқпапты. Содан орманда тұратын бір қарт ерлі-зайыптылар көмектесіп, ескі де болса өздерінің барын кигізген екен. Әкем қашқын жауынгерге қамқорлық көрсетіп, елге оралуына жағдай жасаған бельгиялық отбасына өмір бақи қарыздармын деп өтті. Мен әкемнің оларды қалайда тауып, алғыс айтуым керек деген тілегін есімнен шығармай көп жұмыстандым. Бірақ табу мүмкін болмады. Елші мырза, бүгін сізге қазақы ішік кигізіп, сол әке алдындағы парыздан құтылғым келеді», деп Қажымұрат қонақты ортаға шақырып, сый көрсетті. Оның жұбайына да ұлттық киім ұсынды.
Негізі жауынгер әрі партизан Сейілхан Ғабдуллин жүріп өткен Опглаббеек, Боверлоо, Солтүстік Франциядағы Сант-Аманд, Марсель, Италияның Сицилия, Сардиния, Мрамор теңізімен Түркия арқылы Қара теңіз, Одесса жолдарының барлығы бүгінде ертегі сияқты. Бірақ бұл қолға түскен, одан қашып шығып, қарсыласу майданында соғысқан қазақ жігітінің азапты жолы болса да, оның сонша қиындыққа төзіп, өнегелі өмір иесі атануының өзі ерлік еді.
Мұңды естелікке толы жылы жүздесудің соңында Сейілхан Ғабдуллиннің бүгінгі ұрпақтары Күләш, Қажымұрат, Марат, Зияш, Мұхит, Әліптен тараған немере-жиен, шөберелер ортаға шыққанда, тіпті сахнаға сыймай кетті. Бұл бір толғанысты жағдай жиналған қауымға, соның ішінде шетелдік қонақтарға да ерекше әсер етті. Сол арада елші «мен сізді жақсы көріп кеттім» деп ағынан жарылып, Қажымұрат мырзаға ризашылықпен қолын ұсынды.
«Адамның басы – Алланың добы» дегендей, Сейілхан мен Мадиярдың жерасты көмір өндіру шахтасындағы лагерь нөмірлері 6686 және 6687 болса, барактағы жататын орындары да және жерастында көмір оятын учаскелері де қатар болған. Мадияр Парижде жерленсе, Сейілханға туған жерден топырақ бұйырып, Индер ауданының Елтай ауылында жатыр. Қажымұрат мырза, қай уақытта да өзіне тән адамгершілік, сауапты шаруалардың ортасында жүретін әдетіне басып, арнайы кісі жіберіп, Париждегі Мадиярдың жерленген жерінен және өз әкесінің басынан топырақ алдырып, Қарабура пантеонында қатар екі тасбелгіге топырақ салынған капсуланы жерледі.
Қажымұрат Сейілханұлы жақында Атырау облысының әкімі Серік Шәпкеновпен кездесіп бірнеше ұсыныс жасады. Парижде Мадиярды жерлеуге берілген жер 30 жылға сатылған екен. Бүгінде мұның мерзімі өтіп барады-мыс. Ол жер басқа адамдарға сатылып кетуі мүмкін. Қажымұрат әкімді осы мәселеден хабардар етті, сондай-ақ Сейілхан жауынгердің Жеңістің 80 жылдығы қарсаңында ерлігі аталып өтсе екен деген тілегін де жеткізді.
Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,
Ардагерлер ұйымы орталық кеңесі төрағасының бірінші орынбасары, тарих ғылымдарының докторы, профессор
