Ғибратты ғұмыры жастарға өнеге, ізденіске толы журналистік қызметі медиа мамандарына үлгі Аяған Өтенұлы туралы қысқаша айтқанда, былай өріледі. Қарапайым құрылысшыдан бастау алатын еңбек жолы орда бұзар отыз жасында аудандық, облыстық газеттердің тілшісі қызметіне ауысады, одан одаққа белгілі ҚазТАГ агенттігінің редакторы, аға редакторы, бөлім меңгерушісі, фотохроника редакциясының бас редакторы лауазымдарына ұласады. Қамал алар қырық жасында журналистік бай тәжірибесі Президент әкімшілігіне шақырылуына негіз болады. Мемлекет басшысының баспасөз қызметінде бірнеше сатыдан өтіп, Баспасөз секторының меңгерушілігіне дейін көтерілуі, әрине, тынымсыз атқарған ерен еңбегінің жемісті жеңісі. Ал көрнекті мемлекет қайраткері Алтынбек Сәрсенбаев Ақпарат министрі болған кезде жауапты вице-министрлік лауазымға тағайындалуы – өмірлік бір биік белесі. Қазақ телевизиясының дамуына тың серпін әкелген «Қазақстан телерадио» корпорациясының бірінші вице-президенті – «Қазақстан» телеарнасының бас директоры қызметіндегі жетістіктері – өз алдына бір төбе. «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының қоғаммен байланыс департаментінің директоры, «Астана ақшамы» газеті мен «Мысль» журналының бас редакторы қызметтерін абыройлы атқаруы – елімізде ақпарат саласының ірі менеджері екендігінің айқын дәлелі.
Ал осынау олжалы тәжірибесін болашақ журналистердің бойына сіңіру мақсатында Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Журналистика және саясаттану факультеті студенттеріне бірнеше жыл дәріс оқып, мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы болуы – еліміздің ақпараттық индустриясын білімді де білікті мамандармен қамтамасыз етуге айрықша еңбек сіңіргенінің бұлтартпас айғағы.
Әңгімемізге арқау етіп отырған кейіпкеріміз – ардагер журналист, көрнекті көсемсөзші, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан журналистері академиясының академигі Аяған Сандыбай бұл жағынан келгенде жолы болған жан дер едік. «Чем порадовать сердце», «Иду по линий света», «Өнегелі өмір» атты жинақтарына енген публицистикалық мұраларын бір деммен басынан аяғына дейін оқып шыққанда түйген ойымыз осы болды.
Ұлт мүддесін, соның ішінде қазақ тілінің мұң-зары мен тағдыр тауқыметін ресми тілде жазу – Аяған Өтенұлы публицистикасының басты ерекшелігі. Артықшылығы да сол. Қаламгердің қазақ тілінің қағажу көрген халін жаны сыздай отырып жазған көсемсөздерін тебіренбей оқу мүмкін емес. «Апология государственного языка» атты тақырыбының өзі айқайлап тұрған проблемалық мақаласы – соның бір айғағы. Өзекті тақырыпта жазылған өткір туындысында Айекең: «Қазақстанда қазақ тілі әлі де өгейдің кейпін кешіп тұр», деп шырылдаған шындықты жалпақ елге жария етеді де, орыс сатиригі Михаил Жванецкийдің: «Мен қазақтар тірі тұрғанда орыс тілінің тағдырына алаңдамаймын!» деген ащы да болса ақиқатты айтқан мысқыл сөзін мысалға келтіріп, оқырман намысын қайрайды. Сөйтеді де, ана тіліміздің қолданыс аясының тар болып отыруы қазақ тілі байлығының жетіспеуінен емес, ұлттық сана-сезіміміздің ұйықтап жатуынан екенін дөп басып меңзейді. Тілдік қорымыздың қаншалықты бай екенін ұлты неміс болғанмен, жаны қазақ, еліміздің нағыз жанашыры Герольд Бельгердің былай деп жазғанымен дәлелдеп береді: «Орыс әдеби тілінің 17 томдық академиялық сөздігінде 120 488 сөз тіркелсе, он томдық қазақ түсіндірме сөздігіне 2 миллион 550 мың сөз енген». Мақаланы оқып шыққаннан кейін, қайран, баба тіліміз-ай дейсің бас шайқап.
Сөзге сараң, ойға бай, не жазса да, айтпағын сығымдап, қысқа да нұсқа берудің хас шебері Аяған Өтенұлы аталған мақаласында мемлекеттік тілімізді қайтсек көгертеміз деген нақты сауалға, әдебінен айнымай, екі ауыз сөзбен нақты жауап береді: «Мемлекеттік және квазимемлекеттік құрылым қызметкерлерін мемлекеттік тілден неге емтихан тапсыртпасқа? Оның себебі көп жағдайда тіл тағдыры солардың қолында. Мемлекеттік тілді менсінбейтін жергілікті ұлт өкілдері қалайша мемлекеттік қызметкер болып жүр? Бұл таңғалатын жағдай». Бұдан артық қалай айтуға болады?
Публицист Аяған Сандыбай шығармаларының тақырып ауқымы өте кең. Ұлтымыздың өркениетті елдермен иық теңестіре өмір сүруіне қатысты шешімін табуға тиісті қай мәселе де қаламгердің сын садағына ілікпей қалмайды.
Аяған Сандыбайдың жиі қалам тербейтін тақырыбының бірі – БАҚ мәселелеріне байланысты ой-толғамдары. Журналистиканың қоғамдық қуатты күш екенін дәлелдеуге арналған мақалалары – шығармашылық жолындағы ең бір кәсіби деңгейі жоғары туындылар. «Год надежды нашей», «Когда слова теряют смысль...», «О нашей прессе и власти», «Пресса теряет влияние», «Свобода всякого вранья гораздо хуже любой цензуры» секілді тақырыбының өзі менмұндалап оқуға еріксіз жетелейтін мақалалары салмақты да терең ойға құрылуымен құнды.
«Когда слова теряют смысл...» деген мақаласы қазіргі отандық журналистиканың өзекті мәселесін көтеруімен құнды. Ащы шындық жанымызды ауыртқанмен, шешімін табуға түрткі болар деген үміт ұшқыны көңілімізді жұбатады: «Қазақстанның дамуы мен нығаюын шынайы қалайтын нағыз журналистер үшін жазғаны мен айтқаны бойынша жедел үн қатылып, тездетіп шара қолданып, шешім шығарылуы миллиондаған табыс әкелетін «тендер» ұтысынан да қымбат екеніне бәс тігемін. Ең бастысы, олардың баспасөздегі жазғандары мен эфирдегі сөзінен нәтиже шыққаны маңызды. Егер сөзден қадір кетсе, адамдар еркіндіктен айырылады... Кейінгі кездері БАҚ-та жарияланған сын бойынша мемлекеттік құрылымдардың, ұлттық компаниялар мен банктердің жауап бергенін көргеніміз жоқ». Отандық журналистика пәрменділігінің әлсіреуі мен БАҚ қызметкерлері беделінің аяқасты болуының себеп-салдарын бұдан артық қалай айтуға болады?
Аяған Өтенұлы публицистикасындағы тағы бір тұщымды тақырып – білім мен ғылым мәселелерін тарқата талдауға бағытталған кесек сараптамалары. Бұл тақырыпта терең бойлап жазатын да жөні бар. Кезінде Білім және ғылым министрінің кеңесшісі болып қызмет еткенде бұл саланы кәсіби мамандар деңгейінде меңгеруге мүмкіндік алғанын айтуға тиіспіз. Оның үстіне, біраз жыл Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Журналистика және саясаттану факультетінің студенттеріне дәріс оқығаны тағы бар. Сол уақытта жоғары білім мен ғылымның күрделі мәселелерімен іштей танысуға мүмкіндік алғаннан болар, көсемсөз шеберінің бұл тақырыпта жазған мақалалары терең талдау мен тұщымды тұжырым жасауымен құнды.
Аяған Өтенұлы «О молодежи электронный эры» деген мақаласында еліміздегі орта және жоғары білім мекемелерінің күрделі мәселелерін көтереді. Әсіресе отандық университеттердің аяғына тұсау болып тұрған кемшілікті дөп басып көрсетуі мақаланың маңызын айшықтай түседі.
Осы тұста мемлекеттік тілге қатысты Аяғаң екеуміздің әріптестік тұрғыдан бауырласып кетуімізге түрткі болған мына оқиға есіме түсіп отыр. 2009 жылдың қоңыр күзінде халықаралық конференция өткізіп, Мәскеуден арнайы шақырылған қонағымызды Астанадағы «Дипломат» қонақүйіне орналастырып, бір топ зиялы қауым пікірлесіп қалдық. Кілең оқыған-тоқыған азаматтар жиналғандықтан әңгіме қоғамдық дискуссияға ұласып кетті. Ана тілі мәселесі айтыс туғызып, отырғандардың пікірі қақ жарылды. «Бірыңғай мемлекеттік тілде сөйлеуге әлі ерте, уақыты жеткен жоқ» деп оң өзгерісті қаламағандардың пікірі басымдау болып бара жатқан тұста Айекең араласты әңгімеге: «Аюдың да қазақ тілін үйренетін мезгілі жетті. Қазақтар тіл шұбарламай, таза ана тілімізде сөйлесейік», деп әзіл-шыны аралас үн қатып еді, біз жақ басымдыққа ие болып шыға келдік. Осы сөз арада он бес жылдан аса уақыт өтсе де, құлағымда жаңғырып тұр. Мектепте, одан кейін университетте орысша оқыған азаматтан мұндай қағидатты ой күтпеген қарсыластарымыз жауап беруге уәж таппай, аңтарылып барып, келіскен сыңай танытқаны күні бүгінге дейін есімнен кетпейді. Сол сәттен бастап Аяған Сандыбайды қазақ тілінің нағыз патриоты деп сыйлайтын болдық. Сөзі мен ісі үйлесім тауып жататынын көрген сайын құрметіміз артқан үстіне артып келеді. Қазақша сөйлегенде орыс сөзін қоспауға тырысатындығы, біреулердің тіл шұбарлап тұрғанын көрсе, мәдениетті түрде сыпайы ескерту жасайтындығы тәнті етумен бірге зиялылық аясын кеңейте түседі.
Журналистика мен көсемсөз шеберлерінің өмірбаяны шығармашылығы арқылы өрілетіні әлімсақтан белгілі. Басқаша айтқанда, олардың әр күнгі жазған-сызғандары өмірбаяндары болып хатталып-мөрленіп, кейінгі ұрпаққа аманат болып қалатыны анық. БАҚ-та жарияланған туынды атылған оқпен тең. Жұртқа таралып кеткеннен кейін оны өзгерте де, өшіре де алмайсың. Автордың ар-ождан барометрі болып мұрағаттарда мәңгілік сақталып тұрады. Кейінгілер сол шығармалары арқылы иесін тауып, тиісті бағасын беру арқылы өмір дастанын жырлайтын болады.
Зиялылық – ауқымы кең құбылыс. Туған жер, туған ел мен туған тіл тағдырына алаңдау, көз алдыңдағы қоғамдық кемшіліктерге немқұрайлы қарамай, сын тезіне алып, түзетуге жан салу – Аяған Сандыбайдың қайраткерлік бір сипаты. Осы қасиет жастарға жұғысты болғай.
Қайрат САҚ,
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың Журналистика мәселелерін зерттеу институтының директоры, алаштанушы-ғалым
