Академик М.Х.Асылбектің ғылыми зерттеу ізденістерінің басты бағыты «ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы мен демографиясының даму процестері» тақырыбын зерттеумен байланысты болды. Соның ішінде ғалым зерттеулерінің ірі шоғыры ұлттық жұмысшы табының қалыптасуы, өндірістендіру үдерістерін зерттеу тақырыптарына арнайды. Оның Қазақстанда теміржолдың дамуына, Қазақстан темір жол мамандарының қалыптасуы мен дамуына, тұлғатануға (ұлттық интеллигенцияның тағдыры), демографиялық дамуына қатысты құнды еңбектері жарыққа шықты. Бұл тақырыптарды зерттеу отандық ғылымның ХХ ғасырдағы Қазақстанның этно-демографиялық және әлеуметтік-мәдени құрылымын талдаумен, қалаларының қалыптасуы, дамуымен тығыз байланыста қарастырылып отырды.
Ғалымның 1963 жылы қорғаған «ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан темір жолдарында жұмысшы мамандардың қалыптасуы» тақырыбындағы диссертациясында, 1973 жылы жарияланған «Қазақстан теміржолшы кадрларының қалыптасуы және дамуы (1917-1970 жж.)» монографиясында Қазақстанды жедел индустрияландырудың ерекшеліктері екшелді. Еліміздегі пайдалы қазбаларға бай аймақтарды игерудегі көліктің, соның ішінде теміржолдың, оның қала мен ауылды, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын байланыстырудағы орны ашылды. Монографияда теміржолшы мамандарды қалыптастырудың ең басты кезеңдері, әлеуметтік көздері мен оны толықтыру жолдары, 1920-1930 жылдардағы жұмыссыздыққа қарсы күрес, Түрксіб, Трансқазақстан магистралінің (Петропавл – Көкшетау, Көкшетау – Ақмола, Ақмола – Қарағанды және т.б.) бөлімшелері мен басқа да теміржол тармақтарының құрылысы мен пайдалану жұмысына қазақ шаруаларын, бірінші кезекте сыртқа кеткендерді тартудың ерекшеліктері, жынысы, жасы, еңбек өтілі, білім деңгейінің сандық және сапалық динамикасы зерттелді. Оның ішінде теміржол көлігінде көбірек шоғырланған ұлттық мамандарға назар аударылды. 1974 жылы «Қазақстан теміржолшы мамандарының қалыптасуы және дамуы (1917-1970 жж.)» тақырыбында тарих ғылымдарының докторлығы дәрежесін алу үшін диссертациясын қорғап шықты.
Мәлік-Айдар Хантемірұлы маман жұмысшылар қатарында қазақтар үлесінің төмендігін, қазақстандық мамандар қатарында көші-қон үдерісінің нәтижесінде сырттан келген өзге этнос өкілдерінің үлесінің басым екендігін байқап, бұл мәселенің тарихи демографиялық талдануының маңыздылығын түсініп, тарих ғылымының «ақтаңдақ», ашылмаған тұсын дөп көре білді. Бұл оның тарихи демография саласындағы зерттеулер жүргізуді бастауына негіз болды. Кеңес дәуірінде, әсіресе 1920 жылдың екінші жартысынан бастап Қазақстан тарихи демографиясы мәселелері жөнінде едәуір зерттеулер жарық көрді, бірақ 1937 жылы Бүкілодақтық санақ кеңес өкіметі басшыларының халық санының күрт өсуі туралы болжамын ақтамаған соң, кеңес одағы бойынша тұрғындардың демографиялық мәліметтеріне ресми тыйым салынды деуге болады. Кеңестік идеология барлық ұлттың теңдігі мен өзін-өзі билеу (өз алдына мемлекет құрып, бөлініп шыққанға дейін) құқығы ашық жарияланғанымен, көп республикалардағы жергілікті халықтың азайып кетуі, Сібір мен Қиыр Шығыстағы ондаған ұлттың жоғалып кетуі, 1917-1923 жылдар, 1921-1922 жылдар, әсіресе 1931-1933 жылдардағы ашаршылық себептерін, Екінші дүниежүзілік соғыстағы адам шығыны айтылмады. Тарихи демографиялық бағыттағы зерттеулер жүргізілмеді. Соған қарамастан, осы кездері жарияланған Б.Сүлейменов, П.Галузо және басқа белгілі тарихшылардың еңбектерінде 1917 жылы революцияға дейінгі Қазақстан халқының саны мен құрамы және территориялық орналасуы жөнінде мәліметтер келтірілгенін Мәлік Хантемірұлы әрдайым айтып отырды. 1970-1980 жылдары тарихи демография ғылымы тоқыраудан біртіндеп шыға бастады. 1980 жж. Н.Бекмаханованың екі монографиясы мен Н.Алексеенконың кітабы жарық көрді. Бұл еңбектерде Қазақстан халқының 1917 жылы революцияға дейінгі этнодемографиялық дамуы мен көші-қон үдерістері қарастырылады. Бірақ тарихи демография мәселелерін қамтыған зерттеулер әлі де шектеулі болды.
80-жылдары Тарих және этнология институты ғалымдарының зерттеулерінде қазақ халқының құрамында болған өзгерістер қылаң бере бастады. Мысалы, 1983 жылы қазан айында «Коммунистік құрылыс тарихы» бөлімінің аты «Қазақстанның индустриалдық дамуы және жұмысшы табы тарихы» деп өзгертіледі. 1985 жылы бөлім қызметкерлері М.Х.Асылбек пен Б.Әбішеваның жетекшілігімен «Кеңестік Қазақстанның индустриалдық дамуы және жұмысшы табының өсуі» тақырыбы бойынша зерттеу аяқталды. Зерттеу барысында жұмысшы табының құрамындағы сандық және сапалық өзгерістер де қарастырылған болатын. Содан кейін 1989-1991 жылдары «Қазақстан транспортының дамуы және оның жұмысшы мамандарының өсуі (1917-1985 жылдар)» атты жоспарлы тақырыпты (жетекшісі М.Х.Асылбек) орындау барысында қазақ халқының басынан өткізген қайғылы сәттердің нәтижесі тағы да анық көрініс тапты.
1980 жылдың екінші жартысынан бастап, бөлім қызметкерлерінің бір тобы ғылыми зерттеу бағытын Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуын зерттеуге бұрды. Мәлік Хантемірұлының тікелей басшылығымен халықтану саласындағы сеңді бұзарлықтай зерттеу жұмысы жүргізілді. М.Х.Асылбек пен Ә.Ғалидің «Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық процестер (1917-1980 жылдар)» (Алматы, 1991 жылы) монографиясы қоғамдық ғылымдардың кеңес заманында қатты идеологиялық тегеурінде болған саласы тарихи демографияға бетбұрыс әкелді. Бұл еңбекте еліміздің әлеуметтік-демографиялық дамуы кең көлемді әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер негізінде алғаш рет қарастырылды. Қазіргі кезде Тарих және этнология институтының тарихи зерттеу саласының бірі болып отырған тарихи демография ғылыми саласындағы зерттеу жұмыстарының жалғасуы Мәлік ағамыздың өндірістендіру мен жұмысшы мамандардың қалыптасу тарихын зерттеу барысындағы ғылыми қызметімен тығыз байланысты екенін айта кеткен абзал.
1991 жылдан бастап Қазақстанның шынайы тарихи дамуын зерттеудің маңыздылығына байланысты Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының «Қазақстанның индустриалдық дамуы мен жұмысшы табының тарихы» бөлімінің аты өзгертіліп, «Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық проблемалары тарихы» бөлімі деп аталды. 1991-1993 жылдары бөлім қызметкерлерінің бір тобы тарихи демография саласы бойынша, М.Х.Асылбектің жетекшілігімен «Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер (1917-1989) жылдары» тақырыбында зерттеу жұмысын жүргізді. Негізгі ғылыми нәтижелері: алғаш рет Қазақстан халқының әлеуметтік құрамы мен ұлттық құрылымындағы ұзақ мерзімдегі өзгерісі көрсетілді. Зерттеулерде, әсіресе өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижелеріне баса назар аударылды.
Мәлік Хантемірұлының ғылыми шығармашылығын талдаған сайын, «Асқар тау алыстаған сайын биіктей береді» дегендей, оның ғылыми, тәлім-тәрбиелік мұраларының маңызы мен өміршеңдігін ерекше сезінеміз. Шәкірттерімен әңгіме барысында академик тарих ғылымының бүгінгі жағдайын, өзекті мәселелерін, зерттелуіндегі кемшін тұстарын айта отырып, мәселелердің жан-жақты қырлары мен кейбір теориялық-методологиялық тұстарын үнемі айтып отыратын, ол ойлар біртіндеп ірі ғылыми тұжырымдарға айналатын.
М.Х.Асылбек Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен саяси қайраткерлерінің еңбектеріне үлкен құрметпен қарап, олардың қызметтері мен ғылыми мұрасына көңіл бөлді. Оның жетекшілігімен және тікелей қатысуымен қазақтың көрнекті қайраткерлері Ә.Бөкейхан, М.Тынышбаев, Т.Рысқұлов, ғалым-ұстаз С.Толыбеков, А.Панкратова, П.Галузо, А.Нүсіпбеков, Б.Сүлейменов, Г.Дахшлейгер, С.Тәжібаев, М.Қозыбаев сынды қайраткерлердің қызметіне қатысты жұмыстар жарық көрді. Тұлғатану мәселелеріне байланысты еңбектерінің маңыздылығы сонда, ол тарих ғылымындағы ірі тұлғаларға қатысты «Кейінгі тәуелсіздік жылдары ішінде қалыптаса бастаған жаңа саяси-ғылыми көзқарастардың қатал да әділ деңгейінен үңіле қарағанның өзінде бірнеше аға буын тарихшы ғалымдарымыздың халық басынан өткен қилы-қилы замандарды, дәуірлер мен кезеңдерді, шым-шытырық оқиғалар мен өзгерістерді зерттеуде қыруар еңбек етіп, өшпес мұра қалдырғандығына көзіміз жетеді» деген тұжырымды ұстанып, өз мақалаларында әрбір тұлғаның ерекшеліктерін нақты көрсетіп отырды.
Мысалы, М.Х.Асылбек өзінің ұстазы Бегежан Сүлейменовтің тарих ғылымы саласына келгенге дейінгі өміріне талдау жасап, жекеше тұрған күрделі мәселе ретінде – 1950 жылдың басында Мәскеу мен Қазақстанда, әсіресе Алматыда, тарихшы және әдебиетшілер қауымында орын алып, өрлеп, шектен шыққан, тарих ғылымдарының докторы, профессор М.Вяткиннің редакциясымен шыққан Е.Бекмахановтың «Казахстан в 20-40 годы ХIХ века» деген монографиясында зерттелген Кенесары Қасымов бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы туралы айтыс-тартысқа Б.Сүлейменовтің қатысы туралы пікіріне келейік. Ол «Е.Бекмахановтың ең қатаң әрі тұрақты сыншыларының бірі болған Б.Сүлейменов, оның тым өткірлігіне қарамастан, Кенесары қозғалысын реакциялық, феодалдық-монархиялық емес, керісінше отарлауға қарсы, стихиялық деп санады» деп атап көрсетеді. Әрбір адам – өз заманының перзенті. Кеңестік идеологиялық, құқықтық қысым жағдайында Б.Сүлейменовтің мұндай пікірді жариялауы үлкен ерлікті қажет ететінін көрсетіп, оның тұлғалық бейнесіне назар аудартады, болашақ зерттеулерге өзек болатын мәселелерді белгілейді: «Осы жерде сауал туындайды: бұл қалайша, Е.Бекмахановты «әшкереледі», бірақ Б.Сүлейменовті одан ерте тұтқындап, соңынан босатты. Қазақстанның екі аса ірі кеңестік тарихшыларының тағдырларындағы осы айтарлықтай факт анағұрлым байсалды және арнайы зерттеулерді қажет етеді, деп ойлаймын. Біз өз тарапымыздан, Б.Сүлейменовтің 1951-1952 жылдары әшкерелеушілерге, соның ішінде Ж.Шаяхметов басқарған Қазақстан Компартиясының ОК басшылығына қарсы әрекеттері мен сөйлеген сөздері мұнда басты рөл атқарды, – деп есептейміз – Е.Бекмахановпен есеп айырысу үшін, бірінші кезекте оларға Б.Сүлейменовті қоғамнан оқшаулау қажет болды» деп өз пікірімен бөліскен болатын.
«Мен Қазақстан тарихы үйірмесіне қатысып, Б.Сүлейменовпен, В.Шахматовпен, Е.Бекмахановпен араласа бастадым. Студенттер конференциясында баяндамалар жасадым. Көп кешікпей, 1950 жылы 26 желтоқсанда «Правда» газетінде «За марксистко-ленинское освещение вопросов истории Казахстана» деген үлкен мақала (авторлары: Х.Айдарова, Якунин, Т.Шойынбаев) жарияланды да, республикада, әсіресе Ғылым академиясы мен университетте, оның ішінде тарихшылар арасында айтыс-тартыс басталды. «Ұлтшылдарды» әшкерелеу, қуғын-сүргінге салу науқаны басталды. Академия президенті Қ.Сәтбаев, университет ректоры Т.Тәжібаев, т.б. орнынан түсті. М.Әуезов Мәскеуге кетіп, бас сауғалады. Тарихшылардан алдымен Б.Сүлейменов, содан соң Е. Бекмаханов 25 жылға сотталып, жер аударылды. Университеттегі студенттерді қудалау жүріп жатты, кейбіреулері оқудан шығарылып, сотталды. Университет комсомол комитеті хатшысы С.Жақыпбеков орнынан алынды. Барлық науқан Кенесары Қасымов бастаған Ұлт-азаттық қозғалысына кері баға беріп, реакциялық-монархиялық көтеріліс деп санау бағытында жүрді. Мен де бұл қуғыннан тыс қалмадым. «Ұлтшыл» деп, университет комсомол комитеті қатаң сөгіс берді. Партия тарихы мамандығынан Кеңес одағы тарихына ауыстырды, тіпті Қазақстан тарихына да жібермеді. Бұл 1950-1953 жылдары қазақ ғылымы мен біліміне қиянат жасалған қайғылы да, қасіретті де жылдар еді», деп еске алғаны есімізде.
Академик М.Х.Асылбек: «Менің байлығым – шәкірттерім. Тарих ғылымын дамыту үшін шынайы пікірталас өте қажет, бұл пікірталаста нақты, дәлелді, жаңа деректер мен әдебиетке сүйеніп пікір айту – үлкен ғылым жолы. Бұрынғы тұжырымың қате болса, одан ашықтан-ашық бас тартып, себептерін түсіндіру керек. Пікірталаста жеке басқа тиісуден, асығыс тұжырым жасаудан аулақ болған жөн. Ғылым жолы таза, әділ болуы керек», деп отыратын. Академик ұлттық мүддені өзінің де, шәкірттерінің де негізгі мақсатына айналдыра білді. Ол 50 ғылым кандидатын, 13 ғылым докторын дайындады. 15 монография, 346 ғылыми еңбек жариялады. 5 томдық «Қазақ ССР тарихы», 5 томдық «Қазақстан тарихы», «Қазақстан тарихы. Очерк», «История рабочего класса Советского Казахстана» екітомдық және тағы басқа да күрделі еңбектерді жазуға белсене араласты.
Тарланбоз тарихшының зерттеулері бүгінгі және болашақтағы тарихшылардың рухани олжасы деп білеміз.
Айжамал Құдайбергенова,
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының докторы
