Суретті салған Қоңыртай Мұқамәдиев
Қазақ саятшылары шәулі қырандарды баулып-баптап желбесін (жыл құстары) құстарға салады. Оның өзінде құс аулайтын арнайы мезгіл бар. Көктемде жылы жақтан құстар келіп, жұмыртқа басады, балапан шығарады. Ондай кезде оларға тиіспейді.
Ал нағыз саятшылық кезі күз айы. Қазақ саятшыларының «құс қайырған құбы жел» немесе «қазанның қара дауылы» дейтін межесі бар. Бұл мезгіл қазанның соңы, қарашаның басы. Осы шамада желбесін құстар оңтүстікке қоныс аудара бастайды. Бұл нағыз саятшылыққа қолайлы уақыт. Яғни құсбегілер желбесін құстарды аулау үшін «түйе тіркеу» тәсілін қолданады.
Бұл әдіс-тәсіл бойынша желді күні жіберген қаршыға қазды бауырлықтан тұяғын салып жіберіп ыққа жетектей жөнеледі. Қаз желге қарсы бұлқына алмай жетекке еріп ұшады. Қалған қаз артынан шұбай жөнеледі. Бұны саятшылар «түйе тіркеу» дейді.
Түсіндіріп айтсақ, саятшы желді күні үйретілген қаршығасын айдында қонақтап отырған топ қазға жібереді. Ол барады да топ басшысы құлабыз қазды желкесінен бүріп ұстап, желге ықтата жетектей жөнеледі. Қызық болғанда, үйірдің басқа қаздары оның соңынан тізбектеліп ұшып, жағаға шығады. Дәл осы сәтте басқа саятшылар шәулі қырандарын даярлап тұрған босатып жібереді. Босап шыққан шәулі қырандар түйе сияқты тіркеліп ұшып келе жатқан қаздарға қырғидай тиеді.
Бұл тәсілді саятшылар қалай қолданатыны туралы жазушы Сапарғали Бегалин «Саятшы әңгімелері» атты кітабында: «Құсбегінің қолындағы қаршыға құйқылжи ұшып көтерілді де, зуылдап қазға жетіп барып, айқаса түсіп ұмар-жұмар болды. Біз суға түседі-ау деп сасып тұрмыз. Сонша болмады, ұмар-жұмар жазылып қаршыға алдында, қаздар артында ыққа қарай шұбыра ұшты. Біз айран-асыр болдық. Қас қаққанша қабаққа шыға қаршыға мен қаз ұстасқан күйі жерге түсті. Біз де шауып келдік. Шәбденбек қаршығаның тырнағынан қазды жазып алып, күмісті қара шақшасынан насыбайын атып тұр екен. Ол: «Бағана сендер мені құс тілін білмейтін кісі көріп шаттыңдар. Мұны қаршыға мен қаздың «түйе тіркеуі» дейді. Тек айдын көл, қаңқылдаған қалың қаз, қайырулы қаршыға, қатты жел-дауыл табыңдар, мен салу ақылын өзім білемін, деп мақтанып қойды», деп жазыпты.
