Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Стипендия қалай жұмсалады?
Еліміздегі бакалавриат деңгейіндегі студенттердің шәкіртақысы бүгінде 47 135 теңге болса, педагогикалық мамандықтарда оқитындар – 75 600 теңге. Алғашқы қарағанда бұл сома ай сайынғы шығындарды жабуға жеткілікті болып көрінгенімен, инфляция деңгейі мен нарықтағы баға өсімін ескерсек, студенттердің негізгі қажеттілігін қамтуда айтарлықтай қиындық туындап отыр. Мәселен, Астана қаласында пәтер жалдау ақысы бірнеше студент бірігіп тұрғанның өзінде әрқайсысы үшін шамамен 50 000-80 000 теңгені құрайды. Бұл – тек тұрғын үйге кететін шығын. Бұдан бөлек, студенттердің басқа да күнделікті шығындарын ескерген жөн. Тамақтануға орташа алғанда, бір студентке ай сайын тамақтануға 30 000-40 000 теңге қажет. Әсіресе тамақ бағасы үнемі өсіп жатқан қазіргі нарық жағдайында бұл сома көбейіп отыруы мүмкін. Қоғамдық көлікті қолданатын студенттер үшін айлық жол жүру картасы шамамен 7 000-10 000 теңге тұрады. Егер студент такси немесе басқа көлік қызметтерін пайдалануға мәжбүр болса, бұл сома одан да жоғары болады. Жыл мезгіліне байланысты студенттер киім-кешек сатып алуға немесе күтім жасауға шығынданады, бұл айына орта есеппен 5 000-15 000 теңге көлемінде болады. Дәрі-дәрмек немесе медициналық қызметтер қажет болған жағдайда, қосымша қаражат керек болуы мүмкін. Кейбір студенттер осы шығынды жабуға қосымша жұмыс істеуге мәжбүр, бұл олардың оқуына және жеке дамуына кері әсерін тигізеді.
Жұмыс істейтін студенттердің мәселесі
Студенттердің көпшілігі оқуымен қатар қосымша жұмыс істеуге мәжбүр. Зерттеулерге сүйенсек, студенттердің 60%-ы фриланс, курьерлік қызмет, кафе-мәзіршілер немесе репетиторлық арқылы табыс табады. Мұндай жұмыс түрлері икемді болғанымен, олар студенттің оқу үлгеріміне теріс әсер етуі мүмкін. Педагогикалық мамандықта оқитын екінші курс студенті Бекен Жанар: «Менің стипендиям пәтер жалдау мен күнделікті шығындарды өтеуге жеткіліксіз. Сондықтан аптасына 20 сағат жұмыс істеуге мәжбүрмін. Бірақ бұл жағдай менің оқуымның сапасына әсер етеді: уақытым жетпейді, сабақтарға кешігемін, кейде тапсырмаларды орындау қиынға соғады», дейді. Журналистика және әлеуметтік ғылымдар факультетінің екінші курс студенті Қалибек Нұрасыл: «Мен алатын қаражат оқу мен тұрмыс шығынын жабуға жетуі мүмкін, бірақ бәрі студенттің қажеттіліктері мен қаржылық жоспарлауына байланысты. Алайда ірі қалаларда өмір сүру немесе қосымша шығындар (тұрғын үй жалдау, тамақтану, көлік) стипендияның жеткіліксіз болуына әкелуі мүмкін. Сондықтан әрбір студентке қаржылық сауаттылықты арттырып, жеке бюджетін дұрыс жоспарлау маңызды. Мысалы, 4 студент бірігіп бір бөлмелі үй жалдаса, жалдау құны әр студентке шамамен 50 000 (елу мың) теңгеге шақ. Егер университет тарапынан жатақхана қамтамасыз етілмесе, әрине бір стипендияға қарап өмір сүру қиынға соғады. Тіпті жақында білім ордамыздың жаңа жатақханасында тұру бір айға 30 000 теңгені құрайтынын естідім. Сонда арғы жағында қалатын 20 000 теңгеге бір ай өмір сүру өте қиын болуы мүмкін. Кейбір студенттер ақшалай тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін жұмыс істейді. Бұл өз кезегінде студенттің оқу үлгеріміне әсер етеді. Білімі таяз студенттің ертең жақсы маман болып шыға алмау ықтималдылығы жоғары», дейді.
Бұл мәселе тек студенттердің ғана емес, оқытушылардың да алаңдаушылығын тудырып отыр. «Тұран-Астана» университетінің оқытушысы Толғанай Насихатқызы былай дейді: «Қазіргі уақытта студенттердің қосымша жұмыс істеуі – өте өзекті әрі күрделі мәселе. Бір жағынан, студенттердің қаржылық қиындықтарға тап болуын түсінеміз. Екіншіден, бұл олардың білім алу сапасына кері әсерін тигізіп жатқаны айдан анық. Студенттердің қосымша жұмыс істеуге мәжбүр екенін толықтай түсінемін. Көпшілігінің отбасына ауыртпалық салғысы келмейтінін, өз қажеттіліктерін өздері қамтамасыз еткісі келетінін көреміз. Біздің елдегі стипендия мөлшері, әсіресе коммерциялық негізде оқитындар үшін, күнделікті өмір сүру шығындарын өтеуге жеткіліксіз. Сондықтан студенттердің жұмыс іздеуі – қалыпты жағдай. Бұл жерде басты мәселе – олардың жұмыс пен оқу арасындағы тепе-теңдікті сақтай алмауы. Тәжірибе көрсеткендей, қосымша жұмыс істейтін студенттердің үлгерімі төмендеп кетуі жиі кездеседі. Олар лекцияларға тұрақты түрде қатыса алмауы, тапсырмаларды уақтылы орындамауы, кейде емтихандарға да дұрыс дайындалмауы мүмкін. Біз, оқытушылар, студенттердің бұл жағдайын түсініп қана қоймай, оларға қолдау көрсетуге тиіспіз. Сабақ барысында икемділік танытып, тапсырмаларды орындау мерзімін кейде бейімдеу қажет. Мәселенің түпкілікті шешімі тек оқытушыларға емес, бүкіл оқу жүйесіне байланысты. Мен студенттердің қосымша жұмыс істеуіне қарсылығым жоқ, бірақ бұл олардың басты мақсаты – білім алуына кедергі болмауға тиіс. Оқу орнында студенттер сапалы білім алып, кәсіби тұлға ретінде қалыптасуы керек. Қаржылық мәселелер білімге көлеңке түсірмейтіндей жағдай жасау – баршамыздың міндетіміз. Оқытушылар, университет әкімшілігі және мемлекет тарапынан бірлескен күш-жігер арқылы ғана бұл мәселені тиімді шешуге болады».
Халықаралық тәжірибеге көзқарас
Дамыған елдерде студенттерге қаржылай қолдау көрсету білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Мұндай тәжірибе студенттердің толыққанды білім алуына, кәсіби дамуына және болашақта бәсекеге қабілетті маман ретінде қалыптасуына негізделген. Әр елде бұл жүйені әртүрлі жолмен жүзеге асырады, бірақ барлығының мақсаты – студенттердің қаржылық мәселелерін жеңілдету және оқуына кедергі келтірмеу. Германияда студенттерге мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлінеді. Мұнда студенттерге ай сайын 500-700 еуро көлемінде қаржылай көмек беріледі. Бұл қаражат оқу материалдары, тұрғылықты жер шығындары және басқа да күнделікті қажеттіліктерді жабуға жеткілікті. Скандинавия елдері – Дания, Норвегия, Швеция және Финляндия – студенттерді қолдау тұрғысынан үлгі бола алатын мемлекеттер. Бұл елдерде жоғары білім тегін болғандықтан, студенттер оқу ақысын төлеу мәселесінен мүлдем босатылған. Бұған қоса, мемлекет тарапынан ай сайын шәкіртақы беріледі, бұл қаражат студенттердің күнделікті шығынын толық қамтиды. Оңтүстік Кореяда білім беру жүйесі өте қарқынды және жоғары талаптар қояды. Бұл елде студенттер оқу ақысын өздері өтегенімен, университеттер жанынан құрылған икемді жұмыс орындары арқылы қаржылық қиындықтарын шешуге мүмкіндік алады. Университеттер кітапханаларда, зертханаларда, студенттік кеңселерде немесе басқа бөлімдерде жартылай жұмыс күні жүйесін ұсынады. Бұл студенттердің жұмыс істей жүріп, оқу үдерісінен тыс қалмауына жағдай жасайды.
АҚШ-та студенттерге қаржылық қолдау негізінен гранттар, стипендиялар және кампус ішіндегі жұмыс бағдарламалары арқылы жүзеге асады. Сонымен бірге «Work-Study» бағдарламасы аясында студенттер университет жанындағы кітапхана, кафетерий, зертхана сияқты орындарда жұмыс істеп, қосымша табыс таба алады. АҚШ-тағы ірі корпорациялар мен қоғамдық ұйымдар да студенттерге арналған гранттар мен шәкіртақыларды жиі ұсынады.
Шәкіртақы қалай реттелуі керек?
Студенттердің қаржылық жағдайын жақсарту үшін бірнеше нақты қадам жасау қажет. Ең бірінші, әрине стипендия көлемін инфляцияны ескере отырып, студенттерге берілетін стипендияны кезең-кезеңімен ұлғайту. Бұл олардың оқуына ғана емес, сонымен қатар тұрмыс сапасына оң әсер етеді. Студенттік жатақханалар санын, олардың сапасын көтеру мәселесін шешуге тиіс. Бұл тұрғын үй шығынын азайтады. Икемді жұмыс жүйесін енгізу арқылы студенттерге оқу үдерісіне сәйкес келетін жұмыс орындарын ұсынуы керек. Мысалы, кітапханашы, көмекші қызметкер немесе зертхана ассистенті сияқты лауазымдар. Мұндай тәжірибе Астана халықаралық университетінде бар. Студенттер ісі жөніндегі департаменттің маманы Белжан Нұрбекұлы: «Иә, біздің студенттер ісі жөніндегі департамент қазіргі таңда қоғамдық жұмысқа белсене араласып жүрген үш студентті жұмыспен қамтып отырмыз. Бір жағынан, бұл студенттердің қаржылық мәселесін де шешеді. Сыртта жұмыс істегеннен гөрі, университет ішінде қызмет атқару әлдеқайда тиімдірек» деді ол. Студенттердің стипендиясы олардың күнделікті қажеттілігін толық қамтамасыз етпейді. Бұл көптеген студентті қосымша жұмыс істеуге итермелейді, нәтижесінде, олардың білім сапасы төмендейді. Елдің болашағы білімді жастардың қолында екенін ескерсек, студенттерге лайықты деңгейде қаржылай қолдау көрсету – мемлекет үшін маңызды міндет. Бұл бағытта стипендия мөлшерін арттыру, әлеуметтік қолдау шараларын күшейту және студенттердің қаржылық қиындықтарын шешуге арналған жаңа жүйелерді енгізу қажет. Еліміздің білім беру саясаты жастарды жан-жақты қолдау арқылы олардың толыққанды білім алуына жағдай жасауға бағытталуға тиіс. Бұл тек студенттердің ғана емес, жалпы қоғамның тұрақты дамуына оң әсерін тигізері анық.
Ерлан КИІКБАЙ,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің студенті
