Ол Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында жоғарыда аты аталған академиктермен отыз жылға жуық иық тіресе еңбек етіп, «Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігін» құрастыруға бастан-аяқ қатысқан сөздікті түзушілердің бірі. Байекеңді тілші-ғалымдар ғана емес, оны қолданушылар кеңінен таныды десек, дәл айтқан боламыз. Ғалым бір өзі 75 баспа табақ сөздік жасап әрі он томның сегіз томына жауапты редактор болып, басқалардың жасаған сөздіктерінің қолжазбаларын редакциялап шыққан. Профессор Байынқол Қалиұлының қазақ тіл білімінің лексика, лексикография, фонетика, терминология, этнолингвистика, тіл мәдениеті, аударма салалары бойынша жариялаған 500-ден астам ғылыми зерттеу еңбегі, оның ішінде оннан астам монография, оншақты оқулық, оқу-әдістемелік құрал, 30-ға жуық сөздіктердің бірнеше түрі туған халқының кәдесіне жарап келе жатқанын екпін түсіре айтқанымыз абзал.
Осыдан екі-үш жыл бұрын Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық ғылым академиясына мемлекеттік мәртебе беріп, оның академиктеріне президенттік стипендия тағайындап, еліміздің ғылымын дамыту бойынша ғалымдарға үлкен міндеттер жүктеген тұста, біз бір топ тілші-ғалыммен сұхбаттасқанбыз. Профессор Байынқол Қалиұлымен де ол зерделеген қазақ тіл білімі саласындағы лексикология және лексикографияның жай-күйі туралы емін-еркін әңгімелесудің сәті түскен. Сөздіктерді жасау жұмысында лексикография теориясының маңызы айрықша екені бесенеден белгілі. Әңгімеміздің әлқиссасын 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» қамтылмаған сөздердің сырын білуден бастадық.
«Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігін» жасауға қатысқанын, күн-түн демей, мемлекеттік маңызы мол мәселеге бар күш-жігерін сарп еткенін, нәтижесінде, еткен еңбек еленіп, Мемлекеттік сыйлық берілгенін сөз еткен ғалым, әртүрлі сөздіктер жасау барысында бастан өткізген қызықтары мен қиындықтарын тілге тиек етті. Қазақ тілінің сөздік қорын байытатын барлық сөзді түгел қамтысақ деген ой сол кезде қылаң бергенін еске алды.
15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» толық жарық көргеннен соң, бұл еңбекке енбей қалған сөздер сөздігін жасауға кіріскенінен хабардар болдық.
Ұстазым, биыл ғасырлық тойы мемлекеттік деңгейде мерекеленетін академик Шора Сарыбай «Сөздікшіге ең бірінші керек нәрсе – санаткерлік ой, жүйелілік, реттілік, жанкештілік, шыдамдылық, ыждағаттылық, ұқыптылық, аңғарымпаздық, сабырлылық, қажырлық қасиеттер» деп отыратын.
Академик айтқан барлық қасиет өн бойынан табылатын Байынқол Қалиұлының 2014 жылы «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (15 томдыққа қосымша) жарық көргенін жалпы жұртшылық жақсы біледі. Автордың өз сөзімен айтсақ: «Көлемі – 59,1 баспа табақ. Онда 15 томдықта жоқ, оған енбей қалған 10 690 атау сөз бен 2 645 тұрақты тіркес – барлығы 13 335 тілдік бірлік қамтылған».
«Сүйікті іс сүйкімді келеді» дегендей, осынау қыруар еңбекті жазу үшін ғалымның көз майын тауысып, мыңдаған кітапқа үңіліп, есебі өлшеусіз шаң басқан бұқаралық ақпарат құралдарын ақтарғанын бағамдай беруге әбден болады.
Реті келгенде, жарық көрген сөздіктерді ғалым жалғыз өзі жазып шыққанын айтуымыз керек. Шынтуайтына келгенде, жанкешті ғалымның бірегей еңбегін мемлекеттік қаржы көздерінен қаржыландыруды жауапты орындар қарастыруы керек-ақ еді ғой. Дегенмен «Үмітсіз – шайтан» деген сөз бар емес пе? Қазақ тілінің сөздік қоры түгел жиналып бітті деуге әлі ертерек екенін ескерсек, алдағы уақытта жарық көрер сөздіктерге қаржы қарастыруды Үкімет қаперіне алады деген үміт басым.
Сұхбаттасып отырып, ғалымның туған тілін ұлықтауға деген мақсатты бәрінен жоғары қоятынын аңғардық. «Еткен еңбегімді бұлдамаймын, ол үшін мемлекеттен марапат та күтпеймін, бір тиын алмасам да, сүйікті ісім сөздік түзуді одан әрі жалғастыра беремін. Мақсатым – қазақ тіліне қызмет қылу» деген еді профессор Байынқол Қалиұлы.
«Лексикография – қолданбалы тіл білімінің өз алдына бөлек, жетекші саласы. Ол сөздік жасаудың теориясы мен тәжірибесімен айналысады, олардың ғылыми ұстанымдарын (қағидаттарын) жасайды. Лексикография ұлт тілінің лексикалық байлығын жинастыру, оларды ретке келтіріп, жүйеге түсіру ісімен шұғылданатындықтан, ол жалпыхалықтық тілді байытады, әдеби тілдің нормасын қалыптастырады, тіл мәдениетін арттырады», деп өзі берген анықтамасындағы тұжырымдардың шын мәнінде іске асуына ғалымның шәкірттері мен лексикограф-ғалымдар атсалыса беретініне сенгіміз келеді.
Ғалым дайындаған сөздіктің аннотациясында:
«Қазақ әдеби тілінің 15 томдық түсіндірме сөздігінде» жоқ 10 690 сөз бен 2 645 сөз тіркесі – барлығы 13 335 тілдік бірлік жинақталып, олардың әрқайсысына анықтама берілді және мысалдар келтірілді. Бұл тілдік бірліктердің барлығы әдеби тіліміздің қорына қосылған байлық деп есептеуге болады. Яғни 15 томдықтағы қазақ тілінің сөз байлығы осынша тілдік бірлікке көбейді деген сөз», деп көрсетілгені оқырмандардың есінде болар. Олай болса, қазақ тілінің сөздік қорын толықтыруда ғалымның қосқан қомақты үлесін айтып жатудың өзі артық шығар.
Профессор Байынқол Қалиұлының сөздіктері әлі талай ұрпақтың кәдесіне жарайтыны сөзсіз. Өйткені қажетті сөздік кітап сөресінде шаң басып жатпайды.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,
Президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясы директорлар кеңесінің тәуелсіз директоры,
академик
