Туған жер. Орынбордағы жылдар
Біржан Манкин 1896 жылы Петропавл уезіндегі Меңгесер болысында дүниеге келген. Терістік тұрғындарына Меңгесер көлі жақсы танымал, көлемі 3 мың гектардан асатын осы тұзды көлдің емдік қасиеті жоғары. Сондықтан жаздың ыстық күндерінде оның басына Қызылжар өңірі ғана емес, көршілес Көкшетау, Қостанайдан да, тіпті Ресейдің шекаралас аймақтарынан халық ағылып келіп, ем алып жатады.
Меңгесер болысы кейін Қызыләскер болысы атанған. Ғалымның жазуына қарағанда кедей отбасынан шығып, алысқа бара алмаған Біржан білімді тек Меңгесер болысының ауылдық медресесінен ғана алған. Кеңес одағы жылдарында Петропавлда ашылып, директоры Жұмағали Тілеулин болған қазпедтехникумда екі жыл оқып, білімін көтереді. Оқып жүріп губерниялық «Бостандық туы» газетінде корректор болып нәпақасын айырады. Есейіп қалған жігіттің танымы мол, ісі ұқыпты екенін көрген редакция басшылығы оны газеттің алдымен ақпарат, кейін ауылшаруашылық бөлімінің меңгерушісі етіп тағайындайды.
Сол кездегі жастардың бар арманы автономияның орталығы Орынборға бару және онда ашылып жатқан жоғары оқу орындарының біріне түсу болған ғой. Біржан да Орынборға жол тартады. «Талапты жасқа астанаға бару туралы кеңесті сол кезде педтехникумда ұстаздық қызмет атқарып жүрген Алаш қайраткерлері Жұмағали Тілеулин, Мағжан Жұмабаев, Сейітбаттал Мұстафин, Әли Кемелевтер берген сияқты», дейді Г.Мұқанова. Өздерінің орталықта тұруы қиын болғандықтан олар кедейдің баласы ретінде Біржанның үлкен ортаға кірігуін қалаған болуы мүмкін.
Біржан Манкин Орынборда атақты Жұмысшы факультетіне түседі. 1921 жылы ашылған бұл оқу орны 3 курстан тұратын. Сонымен қатар білімі төмендерге арналған дайындық курсы да болған. Ондағы оқу тек орыс тілінде жүргізілген. 1925 жылғы 31 мамырда алғашқы түлектерін ұшырған. Бір жылда 350-дей адам оқыған. Бірақ оқу орнын бітіре алмай кетіп қалғандар да көп болған. 1925 жылы оқыған 306 студенттің 87-сі қазақ екен.
Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов те осында оқыған. Солтүстік Қазақстаннан шыққан алғашқы философ, кейін Мәскеудің бірінші пединститутын (кейін МГУ-ге қосылған) бітіріп, Алматыдағы КИЖ-дің (Казахский институт журналистики) директоры болған Үмітбай Балхашев та сонда оқыған.
Жазушы Сәбит Мұқанов «Өмір мектебі» трилогиясының екінші томында Жұмысшы факультетінде қалай және не оқытылғаны туралы біраз дерек береді. Мұнда «Саяси сабақ» деген пәннен басқа физика, математика, химия, биология, орыс тілі оқытылған екен. Дене тәрбиесі сабақтан тыс өткізіледі және бірнеше үйірме, соның ішінде би үйірмесі де болыпты. Бірақ ұраншыл қызыл бәлшебектер оған бармайды екен. «Коммунистерден не комсомолдардан кімде-кім биге қатынасса, ең жеңілі сөгіс беріледі, әйтпесе ұйымнан шығарады. Галстукке де көзқарас сондай. Би мен галстук ол кездің ұғымында – буржуазиялық салттың сарқыншағы», деп жазады ол. Оқу орнының тұрмыстық жағдайы қиын болған. «Жатақханада от қыс бойы жағылмады. Тұрпайы темір кереуеттің үстіне ішіне сабан толтырылған матрац, қоғажайдың ұлпасын толтырған жастық салынады, үстімізге қара сукнодан одеял жамыламыз. Жағылмаған үйдің су келетін трубалары кейде қатып қалады. Ондай күндері біз беті-қолдарымызды қора ішіндегі қармен жуамыз», деп еске алады жазушы.
Тамағы да сұйық, сорпа мен өкпе-бауыр араласқан сәбіз болады екен. Нәрсіз тамақтан кейбір балалар әлсіреп, түрлі сырқаттарға ұшырап, оқудан да кетіп қалған. Оқу орнының өзі бұрынғы әйелдерге арналған епархиалды училищенің жатақханасында орналасқан екен. Алмағайып төңкерістер заманында оның жиһаздары мен төсек орындары талауға түскен болуы керек, әйтпесе дін қызметкерлерінің қыздары үшін патшаның өзі аштырған училищенің ішкі жағдайы жақсы болса керек еді.
Орынбордың Жұмысшы факультеті 1930 жылға дейін жұмыс істеген. Қазақстанда барлығы 7 Жұмысшы факультеті (2 ауыл шаруашылық, 1 педагогика, 1 медицина, 3 индустрия) жұмыс істеп, оларда 600 адам білім алған. Жұмысшы факультеті 1927 жылы Семейде, 1928 жылы Алматыда ашылып, 1932 жылы олардың жалпы саны 13-ке жетіп, оқушылары 2 мың адамға жеткен. 1930 жылдан бастап жалпы білім беретін орта мектептер ашыла бастаған соң Жұмысшы факультеттері біртіндеп жабылған.
Біржан Манкин мұнда оқыған жылдарында Сәбит, Ғабит сияқты жерлестерімен, басқа да белсенді азаматтармен тығыз байланыста болған. 1928 жылы ол Жұмысшы факультетінің толық курсын аяқтаған. 1924 жылы басқа да жолдастарымен бірге партия қатарына өтеді. Бір қызығы, басқа белсенділерді ауызға алған Сәбит Мұқанов өзінің кітабында оның есімін атамайды.
Зерттеуші Гүлнар Мұқанова Орынбор архивінде Біржанның жас кезіндегі суреті сақталғанын айтады. Онда болашақ «нарком» шашын сол кездің сәнімен артына қайырған, көркем жүзді, зиялы адам екені көрініп тұрған. Біржан сол кезде аймақтағы жастар журналы «Жас қазақтың» жауапты редакторы болған. «Әлі оқуын толық аяқтамай жатып жастар газетіне редактор болғаны оның өз ортасының алды, белсенді тұлға болғанын көрсетеді», дейді Г.Мұқанова.
«Жас қазақтың» сол 1924 жылғы нөмірлерінде Алма Оразбаеваның жастар істеріне арналған «Жастар ұйымының мақсаты», «Жастардың міндеті» және т.б. мақалалары жарияланған екен. Редколлегия мүшелері арасында да Алма Оразбаеваның есімі жүр. Онымен бірге Алдоңғаров, Сәдуақасұлы, Тоқтабаев және Қазанғапов деген төрт адам болған екен. «Жас қазақ» журналына үлкен жазушыларымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытұлы та қатысып, мақалалар беріп тұрған. Өзінің 1928 жылы жазған автобиографиялық очеркінде Ж.Аймауытұлы: «Менің алғашқы жазғандарым ұсақ әңгімелер, оқшау сөздер еді. Олардың бірсыпырасы қолымда бар, бірсыпырасы жоқ. Соның көбі «Жас қазақ», «Лениншіл жас» журналындарында жарияланды», деп еске алады жазушы (ҚР ҰҚК архиві. 9-қор, 1-тізім, №307 Арх., 86-87 парақ).
Ал «Еңбекші қазақ» газеті мен «Қызыл Қазақстан» журналына мақалалары мен өлеңдері жиі шығып тұрған Сәбит Мұқановтың «Жас қазақпен» қатысы болмаған сияқты, өйткені бұл басылымның архивтен табылған сандарында оның есімі көрінбеген.
Орынбор архивінен табылған материалдарға қарағанда Біржан Манкин газетте редактор болуымен қатар Халық ағарту комисариатымен (ХАК) де тығыз байланыста болғаны көрінеді. Мұның өзі оның Ахмет Байтұрсыновұлы ықпалында болғанын көрсетеді. Өйткені бұл комиссариаттың құрылуы мен ұйымдастырылуын Ахмет Байтұрсынұлы бастағаны белгілі.
Қазақ автономиясының астанасы 1925 жылы Қызылордаға көшкенде оқуы әлі аяқталмаған Біржан Манкин Орынборда қалып, оқуын жалғастырады. Ал 1928 жылы оқуын аяқтағанда оны осындағы аймақтық қазақ жасөспірімдерінің мектебіне директор етіп тағайындайды. Мұнда жасөспірімдер базалық біліммен қатар кәсіптік білім де алады екен. Өкінішке қарай, осы мектептің өзі туралы архивтерде ешқандай құжаттар табылмаған.
Қайраткерлік қадамдары
1930 жылы Біржан Манкин жаңа астана Алматыдағы Оқу-ағарту халық комиссариатына қызметке шақырылады. Мұнда оны комиссариаттың хатшылық бөлімінің меңгерушілігіне тағайындайды. Бірақ көп жұмыс істеуіне жол бермей бес айдан соң қазан айында жаңадан ашылған Түріксіб политтехникумының директорлығына жібереді. Мұндай саяси техникумдар партияның ХІІ съезінің қарарымен «жергілікті жерлерде ұлттық саясатты іске асыру үшін» ашылған. ВКП (б)-ның сол кездегі хатшыларының бірі Я.Рудзутактың республикаларға жазған: «Саяси техникумдар жүйесін барынша кеңейтіп, оны әсіресе педагогика, ауыл шаруашылығы, теміржол, пошта-телеграф салаларында көбейту керек» деген хаты сақталған. Демек өкімет үшін мұндай техникумдардың саяси құндылығы жоғары болған.
Біржан Манкин 1931 жылы осы техникумның базасында Ташкент билігімен келісіп, ондағы Орталық Азия теміржол көлігі инжненерлерін дайындайтын институттың филиалын Алматыда ашуға қол жеткізеді. Құр саясатты сыдырта бергенше жастардың кәсіби білім алуын қалаған бұл қадам өз заманының озық жобасы болғаны даусыз. Бірақ Біржан Манкинді бұл жерде ұзақ ұстамай 1933 жылы Өлкелік партия комитетінің өнеркәсіп және көлік бөлімін басқаруға жоғарылатады. Осы жерде үш жылдай істеген соң оны Алматы қалалық партия комитетінің екінші хатшысы қызметіне жібереді. Мұнда бір жылға жуық қана жұмыс істетіп, Қарағанды облысы партия комитетінің екінші хатшысы қызметіне ауыстырады. Бұл кезең саяси қуғын-сүргіннің басталған уақыты болатын. Біржан Манкинді Қарағандыда бес-ақ ай ұстап, қайтадан Алматыға алдырады. Бұл уақытта қуғын-сүргін жаппай өршіп, қазақтың көптеген азаматын ұстап, жазықсыз жапа шектіріп жатқан. Соның бірі атақты «Темкең», Халық ағарту комиссары Темірбек Жүргенов еді. Ол ұсталған соң орнына Қарағандыдан алдырған Біржан Манкинді тағайындайды. Бұл қызметте есіл ер бір-ақ ай отырады. Ол кезде билікке ұнамайтын басты себеп – қуғын-сүргінге белсенді қатыспағандық. Соттау үшін ОК пен НКВД-ның жоғарыға жіберетін қызметкерлердің тізіміне сәл-пәл қарсы шыққандардың өзі қызметтерінен дереу қуылатын. Осыдан басқа себеп жоқ сияқты, әйтеуір Б.Манкинді халық комиссары болып бір-ақ ай отырған соң Оңтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің бірінші хатшысы міндетін атқару үшін Шымкентке қуады. Мұнда да жарты жылдай ғана жұмыс істетіп, қайтадан Алматыға алдырады.
1936 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданып, соның негізінде КСРО Жоғарғы кеңесіне сайлау болады. Академик Досмұхамед Кішібековтің айтуына қарағанда, сол сайлауға Оңтүстік Қазақстан өңірінен Моисей Лазарев деген Одақ палатасына, Біржан Манкин Ұлттар палатасына депутат болып сайланады. «Сайлаушылардың КСРО Жоғарғы Кеңесіне депутаттыққа кандидатпен кездесуі 1937 жылдың 5 желтоқсанында Шиелі стансасы алдындағы алаңда өтті. Мыңдаған адам жиналған митингіде мінберге шығып, Біржан Манкин сөз алды. Ол қырықтар шамасындағы, шашын артына қайырған, толық сары кісі екен. Мен оқушымын, сол кездесуде болдым», деп еске алады академик. («Азаттық үшін арпалысқан Алаш арысы», «Egemen Qazaqstan», 29.05.19)
Шымкенттен шақырып алынған соң Б.Манкин аз уақыт Алматы қалалық кеңесінің хатшысы қызметін атқарады. Осы қызметте жүріп 1939 жылдың наурыз айының 10–21 аралығында болған ВКП (б)-ның XVIII съезіне делегат болып қатысады. Съезге қатысып келген соң Біржан Манкин мен Қазақстан компартиясы ОК сол кездегі бірінші хатшысы Н.Скворцовтың арасында белгісіз бір жағдай болып қалған сияқты, әйтеуір ол қуғын-сүргіннің аяқтала бастағанына қарамай КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған төрт қазақты, атап айтқанда, Қоныспаев, Өмірзақов, Құлжанов және Манкинді тұтқындауға рұқсат сұрап Мәскеуге жеделхат жөнелтеді. Өзінің жеделхатында ол агентуралық материалдарға қарағанда осы топ «буржуазиялық ұлтшыл ұйымға» мүше болған деп төндіреді және өзінің бұрын Берияға айтқанымен одан нәтиже болмағанын жеткізеді. Мұндай күдіктен соң Сталин аясын ба, өзінің көк қарындашымен (соттауға рұқсат бергенде осы қарындашты қолданады екен) «За» деген бұрыштама қояды (РМӘСТА, 558-қор, 11-тізім, 66-іс, 2-парақ).
1939 жылдың 5 сәуірінде Біржан Манкинді тұтқындайды. Қанша азаптаса да ол НКВД жендеттерінің ұсынған қағазына қол қоймай, қарсыласып, түрмеде жан тапсырады. Әрине, жендеттер оны өзіне-өзі қол салды деп хабарлаған. Сонымен қатар Б.Манкин 1939 жылдың 15 сәуірінде ақталды деп жазған.
Қандықол өкіметтің бір құрбаны Біржан Манкиннің тағдыры – осындай. Ол өзінің белсенділігімен, білімін көтеруімен, алғырлығымен, жігер-қайратымен еліне қызмет етуден жалықпаған. Қазақтың болашағы жарқын екеніне сеніп жүріп жазықсыз жапа шеккен ерлердің бірі.
Өкінішке қарай, оның отбасы, туған-туыстары туралы ешқандай ақпарат жоқ. Мүмкін осы мақаланы оқып, оның бір туыстары табылар деген үміттеміз.
Солтүстік Қазақстан облысы
