Патшалық Ресейдің бюрократиялық машинасының жұмысын аяусыз әшкерелеп, мазақ ететін Александр Сухово-Кобылиннің пьесаларын еліміздің орыс театрлары жиі сахналайды. Енді, міне, сол мүйіздей қатып қалған жүйенің келбетін әжуәлайтын автордың туындыларына қазақ театрлары да назар аудара бастады. Пьесаны ақын-драматург Әлия Дәулетбаева аударып, белгілі режиссер Барзу Абдураззаков қойды.
Режиссер Б.Абдураззаков бұған дейін Шекспир, Чехов, Гоголь, Шиллер, Мольер сынды әлемдік деңгейдегі классиктердің шығармаларын ұлттық бояу қосып, суреткерлік сезімталдықпен, көркемдік-символдық тілмен ұштастыра отырып жаңаша үлгіде сахналап келді. Бұл жолы да сол үдеден шығып, қоюшы режиссер мен театр ұжымы пьесаны көрерменге дәл сол қалпында ұсынуға тырысыпты. Пьеса мәтіні бүгінгі қазақ көрерменіне түсінікті болатындай етіп лайықталғаны байқалады. Режиссер: «Сахнаға қоятын қызықты материал жоқ деп зарлай беруге болмайды. Әлем әдебиетінде сан түрлі тақырыптағы шығармалар жетерлік. Сонымен бірге әлемдік драматургияда таза күйінде оригинал пьеса мәтінін табу қиын. Мәселен, Шекспир, Мольер секілді классиктер өзіне дейінгі жазылған «Отелло», «Ромео мен Джульетта», «Гамлет», «Тартюф», «Сараң» шығармаларындағы оқиғалар мен сюжеттерді дамытып, қайтадан жазып көрерменге ұсынғаны белгілі. Демек режиссерлер әлем драматургтерінің үздік шығармаларын пайдалана білуіміз керек», дейді.
Режиссер Александр Сухово-Кобылиннің үздік шығармасын сахналау арқылы жалпы пьесаның мазмұнындағы кейбір екпінді тұстарды қайта қарастырып, толықтырулар енгізгені – құптарлық жайт. Мысалы, режиссер қойылым басталғанда оқылатын хатты (Кречинскийдің) шенеуніктердің квартетіне бөліп берген. Хатты шенеуніктер квартеті бөліп оқыған соң драматургиялық қақтығыстың мәні, оқиғаның дамуы, екпіні мен ырғағы айқындала түскен. Сонымен қатар ұлттық мәдени кодтар – киім, музыка, рәміздер кең қолданылғанымен, олар уақыт пен кеңістікке бағынбайды. Режиссер осылай пьесаны өзіндік трактовкамен сахналай отырып, дәстүрлі заманауи өмір көріністерін де батыл үйлестіріп береді. Орындаушылардың заманымызға сай киім үлгілері, Парижді еске салатын сахнадағы музыкалық фрагменттер (вальс), оқиға орнындағы үй, кеңсе жиһаздары бүгінгі көрерменнің өмірін де суреттеп жатқандай көрінеді.
Спектакльде қақтығысқа түсетін екі тарап та тапталған адами-азаматтық құқығын қалпына келтіруді көздейді. Әділетті сот шешімін талап ететін интеллигент Мұрат пен оның қызы Гулидің кейпі, мемлекеттің заңды қадағалаушы һәм жазалаушы билік органдарының жемқор басшысының бейнесі, тіпті кеңсенің ұсақ шенеуніктерімен болатын текетірестің бәрі бүгінгі қоғамда болып жатқанын іштей мойындайсыз. Шындық пен әділдік үшін күресте жанын салатын бірінші жақтың өзі «пара беру керек!» деген тоқтамға келіп, битіне дейін сығып беретін әрекеті залдағы көрерменге етене таныс жағдаят екенін мойындамасқа лаж жоқ. Жағымпаздық, бюрократия мен парақорлық жайлаған құқықтық жүйенің алдыға тартар сылтауы мен уәжіне қарап, әділдік, заң үстемдігі деген ұғымдар қандай сәтте бос сөзге айналатынын, әділетсіздіктің туы желбірегенде қарапайым адал адамның абыройының қалай тапталатынын спектакльден анық көруге болады.
Режиссер заңы тек қағаз жүзінде жазылған, ал іс жүзінде бюрократия, немқұрайдылық пен зұлымдық салтанат құрған, іріп-шіріген сот жүйесі бар ауру қоғамның аллегориялық бейнесін шынайы суреттеп, спектакльдің маңызды сахналарына қосалқы кейіпкер енгізіп, көрерменге қарата түйінді тәмсіл ойларын айтып отырады. Гүлдана Көшербаеваның орындауындағы Рух аталатын кейіпкердің монологі сахнадағы ситуацияларды тұжырымдап бағалауға, көтерген тақырыптың философиялық астарын тереңдете түсуге көмектесіп тұр. Режиссер Рухты спектакльдің түйінін жасаушы, маңызды ой-тұжырымды хабардар етуші маңызды кейіпкерге айналдырған. Оның монологі қоюшы режиссердің қойылым көтерген тақырыпқа суреткерлік көзқарасын, өзіндік позициясын танытады және бұл сахнадан өзекті де өткір естіледі. Рухтың «Үй туралы», «Қуаңшылық туралы», «Соқыр мен сызат туралы», «Тау шыңындағы адам туралы» тәмсілінің әрқайсысы адамзатқа ескерту секілді, терең ойға жетелейді. Мәселен, ол: «Мен бір үйде болдым. Ол ғажап еді. Әрбір бағана – дұға тәріздес, әрбір өрнек – бір жырдай… Үй бір сәтте шаң мен күлге айналды. Құрттар билеген ел осылай құриды. Ары – әлсіздік. Ұяты – күлкі. Ашкөздік – кәсіп болған жерде. Үй қирағанда ешкім «Апат болды» демейді» немесе: «…Халық бос шелекпен қалды. Сол күннен бастап олар «шаң» іше бастады. Теледидардың шаңын. Сөздің шаңын. Мансаптың шаңын. Адам шаңнан бірден өлмейді. Ол жанды баяу сарқып, іштен шірітеді. Сол кезде сен халықтың көзіне қарайсың – олар солған топырақтай жарылған, Сызаттарды көресің. Сусыз – тіршілік мәнсіз. Сусыз – үміт өшеді. Себебі су – Құдайдың нышаны», дейді.
Рухтың аузындағы осындай әрбір сөз адамзатқа түскен «Інжіл», «Құран» секілді қасиетті көне кітаптарды оқығандай әсер қалдырады. Режиссер адам пендешіліктен, ашкөздіктен, азғындықтан айылын жимаса, арты орны толмас өкінішке алып баратынын, оны қалпына келтіру қиынға түсетінін осындай тәмсілдері арқылы ескертеді.
Спектакль суретшісі Мұрат Мәмбетов сахна кеңістігін көрсететін декарацияны драматургтің түпнұсқа мәтіндегі ремаркасына сай көркем шешкен. Негізгі оқиға өтетін орын басты кейіпкер Мұраттың келісті салынған үйі, сол үйдің әсем безендірген залы мен шенеуніктер кабинетіне қойылған үстелдер бір-бірімен қабысып, ортақ декорациялық шешім тапқан. Еңселі үйдің терезесіндегі темір тор түрменің атмосферасын да береді. Әр жерге ілінген суретші И.Репиннің «Волгадағы бурлактар» танымал полотносы, Мао Цзэдунның портреті және сөрелерге қойылған түрлі папкалардағы істер қойылымның ішкі мазмұнын ширата түскен. Еңселі үш есік және көк мауытпен көмкерілген ресми мекемелердегі кеңсе үстелдері оқиға барысындағы әрекетті рет-ретімен жылдам ауыстырып, спектакльді үзіліссіз жалғастыруға қолайлы жағдай туғызады.
Актерлік ансамбль мен әртістердің ойын өрнегі бүгінгі өмір сүру дағдысына сай игерілген. Жекеленген жас әртістер тарапынан кейбір сахналық образдың астары толық ашылмай жатса да, ансамбльдік ойынның шынайылығы көрерменді қойылымға елітіп әкетеді. Режиссер әртістің ішкі жай-күйін көрерменге сезіндіру үшін болмашы іс-қимыл, ым-ишаратпен ішкі драматизмді ашып беруге әрекеттенген. Тіпті екінші планда өнер көрсеткен әртістердің өзі алдыңғы шептегі спектакльдің кейіпкерлеріне айналатын тұстар да жоқ емес. Бұған мысал ретінде Әлихан Жұмағалиев орындаған Елубай Мыңбайұлының сусылдаған сынаптай сахналық бейнесін атауға болады. Күтпеген жерден сумаң етіп кіріп келетін, ашпайтын есігі жоқ, өзінің қара басының пайдасын ойлауды ұмытпайтын кішкентай деңгейдегі, бірақ, намыссыз, жағымпаз шенеуніктің образына тәнті болдық.
Қойылымдағы жоғары шенді басшы Барақбай Қошқарұлын сомдаған Асқар Жангелдиев сырт келбетінің өзі сұсты, қол астындағы қызметкерлердің үрейін алып, құтын қашыратын, қажет болса бәрін төрт тағандатып етігін жалататын, алдына арыздана келген пақырларды мысымен жасқайтын, күшпен басып-жаныштаудан таймайтын НКВД тергеу мекемесінің жаналғыш офицерін көз алдыңызға әкеледі. Бұл деңгейдегі басшылардан береке таппаған Мұраттың бұдан зор басшыға барып арызданамын деп шешім қабылдауы тамұқтың келесі есігін ашты. Жоғарыға шағымын жеткізбекке бел байлаған бейбақтың ісі өнбей, үлкен басшының қабылдауына кіргенімен, шаш ал десе бас алатын топтың тепкісіне түсіп, оның шала-жансар денесін сүйрелеп шығарып тастайтыны шенділердің халық үшін емес, керісінше жұмыс жасайтынын әшкерелейді. «Апарып қоқысқа лақтырыңдар!» деген бұйрықты сөзбе-сөз орындаған баскесерлер Мұратты залдың ортасына лақтырғанда, көременнің көкейінде «халықтың ортасы Үлкен шенеунікке қоқыс орны болғаны ма?» деген сұрақ тудырады. Қойылымнан халық үшін емес, қалтасы үшін билік құрған топтың бар байлықты иемденетінін, датын айтқандарды түрмеге, жындыханаға тоғытып жазалайтынын байқадық. Спектакль финалындағы Рухтың кейінгі монологі де осы ойымызды қуаттайды. Қойылым соңында бірінен-бірі өткен сұмпайы, сұсты, асқан қатыгез, тек жазалауға пейілді, жебірлер мен жылпостардың әрекеті өткір әшкереленіп, соңғы нүктесі қойылады.
Махамбет атындағы Атырау облыстық академиялық қазақ драма театры қоғамдағы кертартпа күштердің жымысқы әрекетін әшкере ететін өткір спектакльді сахналап отыр. Қойылым басындағы шенеуніктер квартетінің көрермен залына қарата: «Сен, сен, сен, барлықтарың қақпанға түстіңдер. Не істеу керек? Беру керек, Бер! Бер!», дейтін көрінісі ұзаққа дейін қайталанып естен кетпей қойды. Көрермен сахнадан өзіне етене таныс кейіпкерлерді көре отырып, күлкіге қарық қылатын әрі қанжылататын әртістердің өнерін мойындамауы әсте мүмкін емес. Осындай күлдіре отырып жылататын, жылата отырып терең ойға жетелейтін қойылымды арнайы іздеп барып көретін көрерменнің қатары көп боларына сенгіміз келеді.
Аманкелді МҰҚАН,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты театр және кино бөлімінің меңгерушісі, өнертану кандидаты
