Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Соғыстан кейін туған менің замандастарым оқуға құмар болып өсті, қолдарынан кітап түспейтін. Ол кезде кітабы жоқ үй – нағыз кедей, дүние-мүлік, мал-жаны жоқ шаңырақ болып есептелетін. Ата-әжелеріміз кеш қарая батырлар жырын оқытатын. Өздері ертегі-аңыздар айтатын. Дастарқан басында өнегелі, ғибратты әңгімелер бастайтын қайран қазақтың сол бір дана қарияларын қазір сағына еске аламыз. Ұлттық құндылықтарымызды бойымызға сіңіре білді.
Ауылға, мектепке ақын-жазушылар келіп, әңгіме-дүкен құрып, оқырмандар сұрақтарына толымды жауап беретін. Сәкен Жүнісов Ақан сері туралы романын, ал Зейнолла Қабдолов Мұхтар Әуезов жайында жазып жатқан шығармасын майын тамызып айтып бергенін көпке дейін ұмыта алмай жүрдік. Қазір 50-ден асып ел ағасы болғандар сол кеңес дәуірінің тәрбиесін көрген ұрпақ өкілдері. Солардың қолынан ғана кітап көреміз, әдебиетті де оқитындар – солар.
Кеңес одағы күйреді. Тәуелсіз елміз деп бөркімізді аспанға атып, болып-толып жүрдік. Бірақ өте қиын-қыстау күндер туды. Ұжымшар, кеңшар тарады, кәсіпорындар жабылды. Ел айлықсыз, жұмыссыз қалды. Кітапханалар жаппай жабылып жатты, мектептерде от жағылмай оқушылар сырт киіммен дірдектеп отырды. Отбасы, бала-шаға асырау қиынға түсті. Ел сансырап кетті. Әйел біткен қытайдың ала қабын арқалап, жабайы сауда-саттыққа шығып кетті. Әкелері жұмыс іздеп, үйден безді. Қазақ шаңырағындағы жас балалар әке-шешесіз өздерімен өздері өсті. Баланы не шеше тәрбиелейді, не көше тәрбиелейді. Сол кезеңде жасөспірімдер кітаптан біржола ажырап қалды, сөйтіп, кітап бетін ашпайтын ұрпақ қалыптасты. Бұрынғы кітапқа, ілім-білім деген құштарлық осылай құлдырады. Оқу-білім министрлері жиі ауысып, әрқайсысы реформа жасаймын деп бұрынғы қалыптасқан оқу дәстүрін талқандап, бұзып жатты. Тіпті кейбір министрлер оқу-білім саласынан мүлде хабарсыз, басқа саладан келе сала әбден шатастырды. Қазір сол өткен ғасырдың 80-90-жылдары туғандардың өздері ғана емес, олардың бала-шағалары да кітапқа жуымайтын ұрпақ өсіп келеді. Бұған олар емес – заманы кінәлі.
Енді қалай, қайтіп кітапқұмарлар қауымдастығын көбейтеміз? Не істеуіміз керек? Кеңес одағы кезінде қазақ жазушыларының кітабы 30 мыңнан 100 мыңға дейін таралыммен басылып шығып, тез тарап, сатылып кететін. Қазір мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптар бір мыңнан 5 мың шамасында ғана шығады.
Бірлі-жарымы ғана болмаса қазіргі жастар кітап оқымайды, көркем әдебиеттің рухани байлық екенін түсінбейді де, тұшынбайды да. Оқушылар мен студенттер кездесуге жиі шақырады, бірақ олар біздің ғана емес, классик жазушыларымыздың қандай кітаптары бар екенінен бейхабар. Тіпті педагогика университетіндегі ертең мұғалім болатын студенттер бірде-бір көркем шығарма оқымайтынын көріп-біліп те жүрміз.
Баланың кітап оқуға құштарлығын оятып, қызықтыратын педагогтер ғой. Тіпті қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің өздері кітап оқымайтынын көріп таңғалатынымыз бар. Мұғалімдер осындай болса, болашағымыз – балалар қандай болмақ?
Кезінде бір министр мұғалімдер баспасөзге еріксіз жазылмасын, ешбір қоғамдық жұмысқа тартылмасын деген ұсыныс енгізген. Ауылдағы білім ошағы – мектеп, ал оның ұжымы газет-журнал оқып, танымын кеңітпесе, қоғамдық жұмысқа араласпаса, олар көптің бірі болып қалмай ма?
Ұстаздардың айлығын көтерді, жақсы өсіріп жатыр. Ал оған олардың білімі лайық па? Олар көркем кітап оқи ма? Тіпті қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалімдер арасынан кітап бетін ашпайтын, бүгінгі әдебиеттің жай-күйін білмейтіндерді көріп жағамызды ұстадық. Олар балаларға қайтіп кітап оқытады, қалай сабақ өткізеді. Мұғалімдерді қандай көркем кітап оқитыны жөнінде аттестациядан өткізген жөн.
Бас прокурор болып тұрғанда Жақып Асанов қарамағындағыларға қандай кітап оқып жүргендері жөнінде сынақ-сұрақ өткізгені бар. Прокуратура қызметкерлері қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің кітаптарын іздеп, сатып алып, жаппай оқуға кіріскенін көріп қатты риза болған едік. Бұл бастаманы басқа да құзырлы басшылар іліп әкете ме деп едік, бірақ олай болмады.
Кезінде Сенат депутаты болып жүргенде Бақытжан Жұмағұлов бастаған сенаторлар қазақтың рухани құндылықтарын қорғау, дамыту және оны іске асыру жөнінде ойлы да салиқалы тамаша бастама көтерді. Бірақ бұны да ешкім қолдай қоймады. Өйткені жоғары жақта отырғандардың көбі қазақша кітап оқымайды, тіпті қазақ тілін білмейтін, менсінбейтіндер де бар.
Түркістанда өткен құрылтайда Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекетімізді кітап оқитын елге айналдыру керектігін өте көрегендікпен баса айтты. Кітап оқитын ұлт – озады, оқымайтын ұлт тозады.
Қазір әлеуметтік желінің құзыреті дендеп еніп бара жатыр. Үлкен-кіші бәрі маймылға ұқсап, бүкшиіп ұялы телефоннан көз алмайтын айықпас ауруға ұшырады. Онда лас-қоқысқа толы шетелдік жат пиғылдар жастарды улап, басын дуалайтын мәселелер өріп жүр. Ұят, намыс, рух деген қалып, салт-дәстүрімізді ұмыттырып, Батыстың сайтан мінез, сайқал пиғылды бейнекөрсетілімдері қаптап кетті. Бұлай кете берсе, тоқтау болмаса, ұлттық салт-санамызға орай тәртіпке келтірмесе құрдымға кетеміз ғой. Қазір ел кітап оқудан гөрі ұялы телефондағыны көруге құштар.
Не істеуіміз керек?
Кейбір мемлекеттер әлеуметтік желіні жастар, оқушы-студенттер тәулігіне бірер сағат қана көруге рұқсат беретін талап қойды. Бұл өте орынды, көптің тілегі ғой. Бізде де балаларды ұялы телефоннан алшақтату жөнінде тиянақты іс атқарылуы керек-ақ. Бұл істе әр ата-ана баласының тәрбиесіне көңіл бөліп, кітап оқуын қадағалап, құштарлығын ояту қажет.
Сөз маржанын терген жазушылардың ғажайып әлемге апарып, ой-санаңызды дамытатын туындыларын оқу қандай ғажап! Тәкен Әлімқұлов, Сайын Мұратбеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Қуандық Түменбай секілді озық ойлы талантты жазушылардың кітаптарын оқу бір ғанибет! Құнарлы тілі қандай, орамды ойы қандай!
Білім бесігі – балабақша, мектепте. Осы жерде кітапқа сүйіспеншілікті арттырмаса есейген соң өте қиын болады.
Бүгінгі ең маңызды нәрсе – ана тілімізді құрметтеу, сақтап қалу. Тіл түзелмей, ел түзелмейді. Кітап оқуға ынталандыруды арттыру жөнінде кең көлемді жоба жасалып, жүзеге асырылуы керек-ақ.
Сіз кітап оқып жүрсіз бе?
Нағашыбек Қапалбекұлы,
жазушы
