Шаханов пен «ChatGPT»

«Біздің басты мақсатымыз – жаңа идеяларды жүзеге асыру және сол арқылы әлемді өзгерту» деп бір тоқтады да, әрі қарай ойлануға жетелейтін тың ойларымен бөлісті. «Мен қалай адам­затқа қызмет ете аламын деген ең маңызды сұраққа жауап іздедім. Кейде технологияны әсіре пайдалану біздің ара­мызды алыстатады. Технология жақсы іс істеуге ыңғайлы. Бірақ оның олай істегісі келмейді. Оған ештеңе де ке­рек емес. Міне, ол біздің құндылығымызды, махаббатымызды, сенімімізді, тағдырымызды, отбасы, көрші-қолаң ту­­ралы көзқарасымызды, сезімімізді бізден алыстатып жатыр». Тим Куктің бұл айтқанын одан бұрын талай тұлға ай­­тып, жазған шығар. Бірақ оның дәл осы мәселе туралы болашақ технократтардың алдында айтуы көңілге қонарлық іс. Шын­­дығында қазір адамзатты ойландыратын тақырыптың бірі – технологиямен байланысымыз болмақ.

Ең маңызды ойын ол былай жет­кізеді. «Мен жасанды интеллект ком­пью­терлерге адам болып ойланатын қасиет бере алады дегенге сенбеймін. Кері­сінше, мен компьютер болып ойланатын адамдардың пайда болатынына алаң­даймын». Сөзінің тоқетерін осылай жет­кізген оның бұл ойын болашақ компьютер-адамдардың құндылықтан ада, жанашырлықтан жұрдай, сенім мен сезімсіз өсетінін айтып, бәрімізді сақтандырғаны деп білгеніміз дұрыс. Ал мен осы сәтте Мұхтар Шаханов туралы ойладым. Ақын бұл мәселені осыдан 20 жыл бұрын «Өркениеттің адасуы» атты өлеңмен жазылған романында көтерген еді. Ал сіз М.Шахановтың білгір­лігіне, адамзаттық мәселе­лерге алдымен ой жүгірткен азамат екеніне сенбей көріңіз. Қазақтың қара өлеңімен жазылып, бүкіл әлемге таралған, тіпті 50-ден астам тілге аударылған бұл шығарманың өзекті ойын араға 20 жыл салып алпауыт «Apple» компаниясының бас директоры Тим Кук айтып тұрса, неге таңғалмасқа?

Қазіргі заман – технология мен цифр­лық жаңа­лық­тардың дәуірі. Бірақ осы жетістіктер адамзаттың руха­­ни әлеміне қалай әсер етуде? Қазақ­­тың көрнекті ақыны, қоғам қай­рат­кері Мұхтар Шаханов бұл сұрақ­қа «Ком­пьютербасты жарты адамдар» шы­ғар­масы ар­қы­лы жауап береді. Бұл туынды – адамзаттың шы­на­йы құн­ды­лықтардан алшақтап, компьютер­лен­ген қо­ғамға айналып бара жатқаны туралы фило­со­фия­лық ой-толғау.

Шаханов бұл шығармасында қазіргі өркениеттің адамдарды жансыз маши­наларға ұқсатып бара жат­қа­нын сынға алады. Ол технологиялық даму рухани құн­ды­лықтарды, адамгершілікті, сезімді, махаббат пен шы­найылықты әлсіретіп жатыр деген ойды алға тартады.

«Мейлі, мейлі екі ұлымды қақса да уақыт арқадан,

Нағыз ұлым біреу ғана, ана екеуі жарты адам!

Иә, бізді қайда апармақ мына заман ақпалы?

Ұлан-байтақ жерімізді жарты адамдар қаптады.

Қайда барсаң көз алдыңда өнеге боп жарқылдар,

Жарты бастық, жарты ұстаздар, жарты қыздар,

жарты ұлдар».

Рас қой, жарты адамдардың жарыққа шығуы жан­сыздық пен жалғандықты, жағымпаздық пен жаттықты өмірге бірге ала келді. Адамзат тарихында тех­ника мен ғылымның дамуы қоғам­ның ілге­рілеуіне ықпал етті. Бірақ ақын осы шығармасында адамдардың тех­но­логияға тым тәуелді болып бара жат­қа­нына алаңдайды. Ол компьютерлер мен гаджеттерге байланып қалған адам­­дардың сезімсіз, салқынқанды, руха­ни жағынан әлсіз болып бара жат­қанын жеріне жеткізе айтады. «Компью­тербасты жарты адамдар» – тек техно­логиялық жетістіктер туралы емес, адамзаттың адами қасиеттерін жоғал­туы туралы шығарма. Бүгінгі таңда көп адам эмоцияны экран арқы­лы білдіреді, достық пен махаббат вир­туалды әлемге көшіп, тірі қарым-қаты­нас азайып барады. Бұл – адам бол­мы­сының өзгеріске ұшырауының белгісі.

Шаханов шығармасында қазақ қоғамындағы құн­ды­лықтардың да өзгеріп бара жатқанына тоқта­лады. Бүгінгі жастардың басым бөлігі ұялы телефон, әлеу­мет­тік желілер мен компьютерлік ойындарға тәуелді. Осы­­ның салдарынан олар ұлттық мәдениет, ана тілі, салт-дәстүр сияқты рухани байлықтардан алыстап барады.

Шахановтың бұл еңбегі техноло­гияның адам санасына тигізетін кері әсерін түсінуге көмектеседі. Шығарма оқырманды өзіне сұрақ қоюға мәжбүр етеді: «Біз кімбіз – шынайы адамдар ма, әлде компьютер басты жарты адамдар ма?», немесе «Біз техникаға қызмет етіп жүрміз бе, әлде техника бізге қызмет ете ме?». Сонымен бірге «Біз адами құндылықтарды сақтап қала аламыз ба?» деген ұлы сұрақтар ойлануға жетелейді. Шаханов шығармасының соңын «Үнсіз жата береміз бе?» деген сұрақпен аяқтайды. Бұның өзі де жігерлендіру болмақ.

Шығарма адамзатты өз болмысына үңіліп, өз сана-сезімімен жұмыс істеуге, соны ұрпақтар санасына сіңіруге шақырады. Автор технологияны толығымен жоққа шығармайды, бірақ оның адамдық құндылықтарды жойып жіберуіне қарсы күресуге үндейді. Жарыққа шыққаннан кейін бұл шығарма тек қазақ оқырманы үшін емес, бүкіл адамзатқа арналған ескерту екенін дәлелдей алды. Ол технология мен руханияттың арасындағы тепе-теңдікті сақтаудың маңыздылығын айтқысы келді, айта алды да.

Сол үшін бұны қазіргі жаһандану дәуі­р­індегі адамзаттың рухани құн­ды­лықтардан алыстауы туралы фи­лософиялық т­олғау деп баға берген дұрыс. Меніңше, «Компьютербасты жар­ты адамдар» терминін алғаш ай­на­­­лымға енгізген де Мұхтар Шаханов екені даусыз. Бұл шығарма – рухани жұ­таң­дық, жаһанданудың теріс әсе­рі және ұлттық сана мәселелерінің күйреуінің қағаз­да­ғы көрінісі.

Қалай десек те, қазіргі өркениет техникалық жетістікке басымдық беріп келеді. Ал мұны дана көкірек ақын ерте сезіп, елін, жерін, жұмыр жер мен аспан астындағы адамзатты жан дүниемізді байытатын әдебиет, өнер, тіл және ұлттық мәдениетті елеу­сіз қалдырмауға біріктіргісі келді. Бұл шығарма әрбір оқырманды өз бола­шағы туралы ойлануға, рухани бай­лықты сақтауға және ұлт­^­тық құнды­лық­тарды қорғауға үндейді. Сол себепті «Өркениеттің адасуы» – за­манның шынайы диагнозын қойған, өзектілігін ешқашан жоғалтпайтын туынды.

Мұхтар Шахановтың бұл шығар­масына әлемдік дең­гейдегі көптеген ғалым мен зиялы қауым жы­лы пікір білдіргені шындық. «Рухани байлықты мо­йындамай, тек қана жалаң білімге ден қойған қазіргі «Компьютербасты жарты адамдардың» пайда болуы туралы Шаханов тұжырымдамасы бізді, жапон­дықтарды қайран қалдырды. Мен оның осын­дай те­геурінді перзент тудыра алғанымен құттық­та­ғым к­е­леді» дейді Жапонияның Сока Гаккай уни­вер­си­те­тінің құрметті президенті, профессор Дайсау Икеда.

Енді біз адам мен машинаның арасындағы шекараны қалай сақтаумыз керек деген сұрақ туралы жиі ойланатын боламыз. Соңғы онжылдықта «киборг» ұғымы фантастикадан шынайы өмірге тез ене бастады. Қазір денесіне түрлі электрондық құрылғыларды, чиптер мен протездерді орнатқан адамдарды жиі көреміз. Яғни оларға машина дем беріп, жүрек қағысы ретінде жұмыс істеп тұр. Болашақта адам мен машинаның қосындысынан жаралған, яғни Шахановша айтқанда «Компьютербасты жарты адамдармен» дос болып, бірге жұмыс істеп, бірге тойға баратын да шығармыз. Технология билік жүргізген дәуір ұзаққа созыла берсе, оның ауылы да алыс емес. Енді бізге ғалымдарымызды, руханият саласындағы алғадай азаматтарды «адам мен машинаның арақатынасы қай деңгейде болуы керек?» деген сұраққа жауап іздеу жауапкершілігі жүктеле бермек. Техно­ло­гияның дамуы бұл сұрақтарға өзінің нақты жауабын беретін уақытқа таяп келеді. «Компьютербасты жарты адамдар» – енді тек ғылыми фантастика мен Шахановтың шығармасында ғана емес, қазіргі шындықтың бір бөлігіне айналып үлгерді.

Өткенде бір блогер сұхбатында «Шоқан Уәлиханов қазір өмірге келсе, мықтаса саяхатшы блогер болар еді», деп қарап отыр. Ал оның сөзін қостаған екінші біреу «Қорғастан өтіп Қытаймен сауда жасар еді» дейді. Бұл шикі таным мен керексіз көзқарасты Мұхтар Шаханов естіді ме, білмеймін. Егер естісе, «Міне, компьютербасты жарты адамдар» деп көрсетер еді. Демек, біздің қоғамда ұлттық сана-сезімінен айырылған, компьютерше ойланып, сол сияқты толғанатын Шахановтың кейіпкерлері көбейіп барады. Олар біздің айналамызда жүргенін де бай­қаймыз.

Оксфорд университетінің ғалым­дары 2030 жылға қарай ЖИ-дің автоматтандырылуы салдарынан көптеген мамандық жоғалып кетуі мүмкін деп болжайды. Ал бақылау мен жеке өмірдің бұзылуы да болашақта біздің үлкен мәселеміз болуы әбден мүмкін. Бола­шақта адамдар миына нейро-чип­тер орнатып, супер-интеллектіге айна­лады. Сондықтан ЖИ-ді қалай дамы­­татынымыз – біздің қолымызда. Егер біз оны дұрыс бағытта басқарсақ, ол адам­заттың дамуы­на үлкен үлес қоса алады. Бірақ оны бақылаусыз қалдырсақ, оның салдары ауыр болуы мүмкін. Сон­дықтан ЖИ-ді рет­теу, этикалық стан­дарттар орнату, оның дамуын қа­дағалау – бүгінгі күннің басты мін­дет­терінің бірі. «Жа­санды интеллект – ядро­лық қарудан да қауіпті болуы мүм­кін», – деп ғалымдар ескертіп жатыр. Ал бұған құлақ асар жан болса, қане.