Бұл – қазақ дастарқанындағы қадірлі ас. Өйткені аштық кезінде жұрт тарымен жан сақтады. Ал соғыс жылдарында кеңес армиясы жауынгерлерінің негізгі тамағы тары ботқасы болды. Ертеректе әжелеріміз осы дақылдан 50-ден аса тағам түрін әзірлеген. Кейінгі жылдары Ақтөбе облысының кәсіпкер қыздары тары қосылған жентті экспортқа шығарды.
Тары – Ойыл ауданының бренді. Ұлы Жібек жолы бойындағы ірі 10 сауда жәрмеңкесінің бірі, сауда қатарлары сақталған Көкжарда «Тары Fest» өтті. Ақтөбе облысының 11 ауданы, Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы, Атырау облысының Қызылқоға ауданынан келген қыз-келіншектер тары қайнату, қуыру, келіде түю, диірменде тарту мен түрлі тағамдар әзірлеу бойынша сайысқа түсті. Мұнымен бір кезде аудандық Мәдениет үйінде атақты диқан Шығанақ Берсиевке арналған конференция өтті. Ол 1943 жылы тары егістігінің әр гектарынан 201 центнерден өнім жинап әлемдік рекорд жасап, жеке қаражатынан танк колоннасын құруға 20 мың сом ақша беріп, мемлекетке 352 пұт астық тапсырған. Ойылдың бойында орылған тары соғыста жауынгер азығына айналды. Шығанақ ақсақал 1940 жылы 5 қарашада КСРО Жоғарғы Кеңесі Жарлығымен Ленин орденін алды. 1944 жылдың көктемінде ауыр науқастан дүние салды. Бұл кісінің тағдыры да оңай болмаған. Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанған төрт ұлының біреуі ғана тірі оралып, үйленбеген үш ұлы майдан даласында опат болған. Тарыны атақ-абырой алу үшін емес, айналасындағы аштан қырылған жұртын аман сақтау үшін өсіріп, кейін оны кәсіпке айналдырған.
Мәдениет саласының үздігі Нұрлыбек Қалауов 30-жылдардың аштығынан тірі қалғандардың ұрпақтары даламызда өсетін тары, құмаршық пен көсікті құрметтеуге тиіс деді. Қыр қазағы қаптың түбінде сақталған тарымен жүрегін жалғаса, Қызылқоғадан әрі қарай Атырау, Маңғыстау жағы құмаршықпен қоректенсе, Шалқар құмындағы ел көсік қазып жеді. Көсік – құмда өсетін жабайы картоп.
«1932-нің қысы. Ойыл. Аштықтан ісіп-кепкен жұрт. Көршінің үйіне кіріп жағдайын сұрауға дәрмен жоқ. Жүруге шамасы келгендер өлгендерді Күлтөбеге апарып жүзін жасырған болады. Биылғы қыстан аман шықсам, тары егемін деп іштей байламға келген Шығанақ көктемді асыға күтті. Жер кепкен соң қорасындағы серкесін арбаға салып, ағайынды Үкібай, Түлкібайдың ауылы Алтықарасуға қарай жол тартты. Ащы Ойыл жағынан келген сыйласына құрмет көрсете алмаған ағайындылар: «Ой, Шықа, өзіңнің әкелген серкеңді сойып бермесек, ұятты болып отырмыз», деп қысылып қалады. Сол күні қонып, ертеңіне бұйымтайына алған екі пұтқа жуық ақ тарыны алып қайтқан. Осы күннен бастап Шығанақтың диқаншылық өмірі басталды», деді Н.Қалауов.
30-жылдардың соңында Шығанақ звеносы ақ тарының әр гектарынан 25 центнерден өнім алды. Егістікке қыстай жағылған оттың күлін, қойдың қиын салды. Ойыл ақсақалдарының айтуынша, Шығанақ тұқым себер алдында жерді 20 сантиметр терең етіп жыртып, соңынан бес қайтара тырмалатқан. Топырақ 13 градусқа көтерілгенде дән себіледі, одан төмен болса, тұқым көктемейді. Тары құлақтанғанда, бас жарғанда, дән сала бастағанда және пісе бастағанда ғана суарған. Жап (арық) салғанда өзен суының бағытымен қазу керек. Сонда егістікке су тез жетеді. Келесі жылға тұқым жинау үшін диқан мойнына дорба іліп, алқаптан ірі масақтарды қолындағы қайшымен кесіп жинаған. Алқапта масақтың 70 пайызы сарғайған кезде шалғы түсірген. Пісіп кетсе, дәні жерге төгіліп ысырап болады. Бауды шапқан жерге тастап, кепкен соң жинайды.
«Диқан сазды және керқұмайт жерге сепкен тары егіз қазтабан болып өнеді деген. Егіз қазтабан – шығымы екі есе көп болып өскен тары. Тағы бір өсиеті – өсіп келе жатқанда атабасын сақтау керек. Атаба – әр масақтағы 4-5 ірі дән. Оған торғайлар құмар келеді. Атабаны торғай жеп кетсе, тары одан әрі өспейді. Шығанақтың суармалы ақ тарысының масағы көп, ұзындығы адам кеудесімен бірдей болған», деді Н.Қалауов.
1943 жылы әр гектарынан 175 центнер өнім жинаған Ш.Берсиев звеносының атағы кеңес одағына кеңінен жайылды. Сол кезде айдаладағы ақсақалдың агротехникалық амалдарсыз тамаша жетістікке жеткеніне күмәнданған академик Игорь Лысенко Ойылға келеді. «Күн қызуын, топырақ құнарын, осы жақтың климаттық ерекшелігін ескергенде, мұндай өнім алу мүмкін емес» деп күмәнін айтқанда, диқан егіске ертіп апарып: «Бір масақ бір қап тары емес пе?» деп бір сабақтан шығып ұйысып өскен тарыны көрсетеді. Дәннің салмағын көтере алмаған масақтар құлап жатыр. Атақты тарышыдан қалған тағы бір аталы сөз: «Түбі ұйысқан тары салмақты, суыққа төзімді, өнімі көп болады». Диқанның осы тәжірибесін кейіннен ешкім ескермеді. Жұрт қиын кезде қорек болған ақ тарыны ұмытты. Соғыстан кейін Ойыл, Қобда, Ырғыз ауданының шаруашылықтарында қырдың қызыл тарысы өсірілді. 1986 жылы Ойыл ауданының тұрғыны Дәулетжан Доспамбетов Шығанақ егістігінің орнына тары өсіріп, күзде әр гектардан 60 центнерден өнім алды. Бұл – жақсы көрсеткіш. «Бүгінде қасиетті дақылды өсіруге адамдардың ынтасы жоқ. Оның үстіне топырақ тозды, климат өзгерді, Ойыл өзені суының тұздылығы артты. Білікті агрономдар, жерді сүйетін, табиғатқа шын қамқор, зерделі, еңбекқор адамдар өте аз», дейді Н.Қалауов.
Ш.Берсиев атындағы Ойыл аудандық өнер және өлке тарихы музейінің директоры Балқия Рысбаеваның айтуынша, қазақ даласында осы дақыл VІ ғасырдан бастап өсірілген. Оған қола дәуірі тайпа көсемдерінің обаларынан табылып жатқан тары сабақтары мен дәні дәлел.
Бұл дақылдың стратегиялық азық болатын себебі – ылғал тимесе, қамбада жүз жылға дейін бұзылмай сақталады. Сабаны малға қорек, азықтық сапасы бидай сабанынан екі есе артық. Тары ақуызының қуаты өте жоғары, В тобындағы дәрумендерге, магний мен фосфор, калийге бай. Адамның қан қысымын реттеп, бауыр мен бүйрек, ішек-қарын жұмысын жақсартады, ағзадағы улы заттарды кемітеді.
Ақтөбе ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасының зертхана меңгерушісі Мария Цыганкованың айтуынша, еліміздегі мемлекеттік селекциялық қорындағы тары сұрыбының әрбір үшіншісі Ақтөбеде шығарылған. Соның ішінде әкелі-балалы Цыганковтар әулетінің селекциясы – «Яркое-5» түрі танымал. Шығанақтың ақ тары дәндері осы мекемеде сақтаулы.
Ш.Берсиев атындағы Ақтөбе ауылшаруашылық колледжінде биыл тамшылатып суару әдісімен және суарылмай тары егілді. Суарылмағаны 71 сантиметрге дейін, суарылғаны бір метрге жеткен. Суарылмаған жердегі өнімділік 8 центнер, суарылған жерден 32-35 центнер өнім алған.
Ардагер журналист Идош Асқар күні бүгінге дейін қазақтың Шығанақты толық тани алмай жатқанына қынжылады. «Ащы Ойыл өзені бойында маңдайынан тері сорғалап жүріп, бір қауым елді аштықтан құтқарған еңбек еңбекторысының жанкештілігінің сырын осы кезге дейін ұға алмай келеміз. Аш-жалаңаш заманда, ерлердің бәрі соғысқа кеткенде ауылдағы кемпір-шал, кішкентай балалардың басын қосып, адам мүмкіндігі жетпейтін өнім алды», деді.
Шығанақтың жиені Мұхамбетқали Ешмұқанов диқанның өміріне қатысты тың деректер айтты: «Шығанақ пен Зәру әжейдің шаңырағында дүниеге келген он бес баладан кәмелеттік жасқа бес ұл мен Ақжібек есімді қызы жеткен. Ақжібек – менің шешем. Зәру әжеміз туралы көп айтылмайды. Оған қуғын-сүргін заманы себеп. Зәру әжеміздің туған ағасы Нығметияр Оразалин Ойыл халқын жұмылдырып мектеп тұрғызады. Жұрт оны «ақ корпус» деп атаған. Сәнді, биік ғимарат болды. 1938 жылы күз айында мектеп ашылуы керек еді, бірақ құрылыс кешігіңкіреп жатты. Сол кезде оның үстінен «халықтың баласына суық тисін деп әдейі кешіктіріп жатыр» деген арыз түсіп, Нығметияр ағамыз сотталып, атылып кеткен. «Халық жауының» туған қарындасы болған соң әжеміз Ғабиден Мұстафиннің романында көп айтылмады. Нығметияр нағашымның ұлы Бақытжан Оразалинов – ғалым, химия ғылымдарының кандидаты. Өмірден өтіп кетті. Шығанақ әкесінің шын есімі – Бердісүгір. Берсе деп кейінірек аталған. Берсенің Шығанақтан басқа Түнқатар, Таңатар деген ұлдары болған. Таңатар 24 жасында, Түнқатар да жас кезінде қайтыс болған. Түнқатардан бір қыз қалды. Ол – «Шығанақ» романындағы Ақбала.
Шығанақ атамның төрт ұлы соғысқа алынған. Олардың ішінен тек тұңғышы Махмұт оралды. Атамыз соғысқа дейін балаларын оқытып үлгерді. Айт Қапланбек зоттехникумын, Жақып пен Жүсіп милиция оқуын бітірген. Үшеуі соғыстан қайтпады. Махмұт нағашым 1936 жылы Ростов қаласында теміржол институтын бітірген. Соғыстан офицер шенімен оралды. Үйдің ең кенжесі Шайқы жасы жетпегендіктен майданға алынбады. Шайқы атамыздың үлкені Ерболыс өмірден өтіп кетті, қалған екі ұлы Жаңаөзенде тұрады. 1981 жылы Ақтөбеде өткен нағашы атамыздың 100 жылдығына шешем мен Шұбарқұдықтан Махмұт нағашым келіп қатысты. Осы жиында нағашым әкесі туралы жақсы естелік айтты. Атамыз ашқарын елді тойындыру үшін, ел ауып кетпеуі үшін тары екті. Жұртты ұйымдастыра білді. Аш адам ашуланшақ, кез келген нәрсеге ренжігіш келеді. Бұл кісі соның бәрін психологиялық тұрғыдан сезе біліп, жұрттың көңілін тауып, күш біріктірді. Олардың ертеңге деген сенімін оятты. Атамыздың үлкен еңбегі – осында», деді Мұхамбетқали ақсақал.
Ауыл шаруашылығы ардагері Мәлік Жекеев Шығанақ звеносының мүшесі болған Әсима Бектенова әжейден тары өсіруге қатысты көп мағлұмат алғанын ортаға салды. Әрбір тары тұқымының бойында 15-20 пайызға дейін өнімін көбейте алатын генетикалық қабілет бар екен. Әсима әжейдің айтуынша, ертеде малшылар жайлауға көшпес бұрын көлтабанға дән шашып, оның үстінен бір отар қойды әрлі-берлі айдап өтіп жайлауға көшеді. Арасында егісті қарап кетеді, содан астық піскенде орып алып, қыстаудағы ұраларда сақтаған. Көшпелі жұрт қысқы азығын осылайша жинап алған екен.
ХХ ғасырдың басында қиыншылықта елді аштықтан сақтаған, еңбекке жұмылдырған ағайынның ауа көшіп кетпеуіне жол бермеген даңқты диқанның еңбегі – осында. Алайда «Шығанақ болмысын кеңестік идеологиялық өлшемнен аршып, тани алдық па?» деген сұраққа жауап жоқ.
Ақтөбе облысы,
Ойыл ауданы
