Тарих пен философияның тоғысы
Бұл – жай ғана көркемдік тәсіл емес, Ницшенің «мәңгі қайталану» идеясымен үндес философиялық ой. Неміс ойшылы өмірдің әр сәті шексіз қайталанып отырады дегенді айтқалы талай уақыт өтті. Сол қайталануға төтеп беру – өмірді бар күйінде сүру һәм шынайы қабылдау. Ал Краснахоркайдың кейіпкерлері бұл мәңгілік шеңберден шыға алмай, үміттің де, еркіндіктің де жалған бейнелерін ғана көреді.
Енді бір сәт осы роман жазылған уақыт пен орынға назар аударайықшы. Шығарма жазылған өткен ғасырдың 80-жылдарындағы Мажарстан – социалистік жүйе дағдарысқа ұшыраған, ұжымшарлар күйреген, сенім мен құндылықтар жоғалған кезең еді. Міне, осы тарихи ахуал Ницше философиясына тән «құндылықтар дағдарысының» нақты көрінісіне айналған. Краснахоркайдың батпаққа батқан, жаңбырдан көз ашпаған шағын ауылы – сол қоғамның тиіптік үлгісі, рухани кеңістігі.
Романдағы құрылымның өзі – мәңгі қайталанудың көркем моделі. Алғашқы алты тарау алға жылжиды, кейінгі алты тарау кері бағытта баяндалады. Мысалы, соңғы сөйлем тағы да басындағы көрініске әкеледі. Мұны автордың шығармашылық стилі деп қабылдаған жөн. Бірақ бірдеңе айтқысы келіп тұрғанын да аңдаған дұрыс. «Қазан айының соңғы күнінің бір таңы болатын. Салқын жаңбырдың алғашқы тамшысы ауылдың батысындағы тұзды жазыққа тамған сәтте, Футаки кездейсоқ қоңырау үнінен шошып оянды». Шығармадағы сөйлемдер осындай шұбалаңқы да күрделі. Ал оны түсіну үшін автордың негізгі идеясын, осыған дейінгі шығармашылық әлемін зерттеу керек.
Автор әр сөйлем сайын, әр кейіпкердің іс-әрекетін баяндаған сайын есіңе салатын тұйық шеңбер – адам өмірінің өзгермейтін тағдырын бейнелейді. Осы роман туралы түсірілген режиссер Бела Таррдың жеті сағаттық фильмінде де дәл осы ырғақ анық беріледі: тоқтаусыз жаңбыр, жайбасар қимыл, ұзақ кадрлар. Бәрі де уақыттың тоқтап қалғандай әсерін көз алдымызға әкеледі.
Алдамшы құндылықтар баяны
«Ібіліс биі» – үмітке қарсы роман. Жазушы біз көп иек сүйейтін үмітті адамды алға жетелейтін күш емес, таңдаудан айыратын тұзақ ретінде көрсетеді. Ауыл халқы өзін құтқарады деп екі алаяқ адамға сенеді, бірақ бәрі баяғы азап пен алдануға кез болады.
Осындай ойлары арқылы автор үміттің өзін қоғамдық алдау тетігі ретінде әшкерелейді.
«Ібіліс биін» оқыған әдебиет сыншылары оны көбінесе пессимистік шығарма ретінде бағалапты. Бірақ бұл шығарманың негізгі астары – үмітсіздіктің өзінен өмірге деген құлшыныс табу. Аңдасаңыз, Краснахоркай оқырманды жұбатып, «бәрі жақсы болады» демейді. Керісінше, ол адамды шындықтың ауыр жүгін көтеруге жетелейді. Әлемге бұрыннан таныс, ал бізге есім-сойы енді жеткен Краснахоркай адамзаттың ең ұлы да ауыр сұрағын қайта өзімізге қояды. Бұл сұрақ «үміт жоқ жерде өмірдің мәні бар ма?» деп аталады. Бұған жауап бар ма, жоқ па, білмейміз. Бірақ осы жауапсыздықтың өзінде нағыз өмірдің нышаны бар сияқты.
Баяғыда ақылман Ницше «өмірдің қиындығына қарамастан, біз оны қайта-қайта таңдауға дайын болуымыз керек» дегені адамзаттың ойынан әлі кете қоймағаны рас. Ал біз сөз етіп отырған «Ібіліс биі» – дәл осы таңдаудың әдеби көрінісі.
