Әрине, Чеховтің «Әпкелі-сіңлі, үшеуміз» пьесасын әр қырынан талдауға болар. Чехов бір кездері Сібірді отарлауға келген әскерилердің ұрпақтары түбі Мәскеуге оралуды аңсайтынын, бірақ бірінің махаббаты, екіншісінің жұмысы, үшіншісінің бала-шағасы сол арманға жетуге бөгесін болып, амалсыз Сібірде қалуға мәжбүр болатынын ішкі түйсігі арқылы керемет суреттеген. Жат ел, бөтен жердегі халықпен бітеқайнасып кетсе де, тарихи тамырын ұмыта алмайтын пенденің ішкі жанайқайы тек отарлаушыларға ғана тән қасиет дей алмаймыз. Баяғы тоталитарлық жүйенің ұртоқпағынан таяқ жеп, елден жыраққа кетуге мәжбүр болған, яки шекара бөлінісінде арғы бетте қалған миллиондаған қандасымыз да сол аңсармен өмір сүріп жатқаны анық қой. Олар да көзге көрінбес бұғауларды үзіп, түрлі кедергілерді бұзып-жарып тарихи Отанына біржола орала алмайды. Неге? Оны Кобо Абэнің «Құм құрсауындағы әйеліндегі» бас кейіпкер Ники Дзюмпэйдің тағдырынан байқадық.
Жапон әдебиетінің ірі өкілі Кобо Абэнің «Құм құрсауындағы әйел» туындысында 31 жастағы энтомолог Ники жәндік іздеп жүріп, құм арасындағы ауылға кезігеді. Бір түнге қонып шығу үшін құм астында қалған әлдебір баспанаға қонақ болады. Үй егесі – құм көшкінінен күйеуі мен қызы қайтыс болған, құмнан басқа ештеңеде шаруасы жоқ жалғызбасты көнбіс әйел. Құдайдың басқа жазған тағдырына бой ұсынып, құм ішіндегі тауқыметті бейнетке көндіккен байғұс әлемде не болып жатқанынан бейхабар. Бейхабар емес-ау, біздің ойымызша, ол өз күйбеңіне разы, оған құмнан басқа бақыттың қажеті жоқ. Үздіксіз жел гулеп, тас төбеден құм жауып тұратын осы мекенге бір ғана түнге қонуға келген Ники өмір бойы сол құм құрсауында қалып қояды. Бастапқыда шұңқырдан қашып шығу үшін жанталаса күрескенімен, уақыт өте келе күнде құм күрейтін осы бір мағынасыз тіршілікке көндігеді.
Төбеден сусылдап құм құяды. Оны тазалап отырмасаң, құм астында қаласың! Қайда барса көрі қазылып тұратын Қорқыт есіңе түседі. Рас, үздіксіз құм құйылып тұратын күнделікті қарбалас тіршілік кімді болсын жалықтырады. Арқанға байланған шелекке сол құмды толтырып сәт сайын сыртқа шығару мен біздің күнделікті айна қатесіз қайталанатын тірлігіміздің арасында ұқсастық бар екенін мойындайсыз. Сіз де Ники Дзюмпэй секілді құм астынан бұлақ көзін іздегенсіз, соған өмірдің мәнін байлағансыз. Ең ауыры сол, сөйтіп жүріп, өз шұңқырыңызда мәңгілікке қалғансыз!
Осыдан бірнеше жыл бұрын Моңғолияның Баянқонғыр (Баянхонгор) деген аймағына жолымыз түсті. Қыстың алғашқы айлары болатын. Ен далада тоқал тамда отырған малшының үйіне кез болдық. Күннің суығынан дірдек қағып мұздап, бой жылытпаққа табалдырықтан аттадық. Баспананың ішінде тонның жеңіне айқастыра қолын тығып, ақсақал отыр екен. Басында – керей тымақ. Тек моңғол ұлты тұратын аймақтан қазақ малшының кездесуі бізді таңғалдырды. Жеті атамыздың шаңырағына келгендей, төрге оздық. Ақсақалдың тоны мен тымағын шешпей отыруының себебі қанша от жақса да үй іші жылымайды екен. Кемпірі бәйек болып шай қойды. Үстіміздегі сырт киімді де шешпестен дастарқан басына жантая кеттік.
Төрінен көрі жақын ақсақалдың бір ұл, екі қызы бар екен. Ұлы ел астанасы Ұланбатырда тұратын көрінеді. Келіні – моңғол қызы. Шал екі немересі бар екенін мақтана айтты. Қыздар тұрмысқа шыққан. Бірақ күйеу балалары мен жиендері туралы жақ ашпады. «Отанға оралмайсыз ба?» дедік. «Ол жақтан не табамын?», деді ақсақал сұрағымызды сауалмен тойтарып. «Ұрпағыңыз моңғол болып кетеді ғой», дестік біз. «Енді бәрі кеш», деді кейіпкеріміз әңгіменің жібін шорт үзіп.
Неге екенін қайдам, Кобо Абэнің «Құм құрсауындағы әйелін» оқыған кезде сол ақсақалдың кейпі көз алдымнан кетпей тұрып алды. Чеховтің «Әпкелі-сіңлі, үшеуміздегідей» отарлаушылардың ұрпағы емес. Тағдырдың тайғанақ жолымен адасып жүріп, дәм-тұзы моңғол арасынан бұйырған пенде. Қазағы жоқ қу медиен далада мыңғырған мал айдап, мақтаулы шопан атанған. Ойлап отырсақ, ол кісінің төбеден сусылдап құйылған құмы мал екен. Сол көп малдың тезегі екі ауыз тоқал тамды жылытуға да шамасы жетпейтіні өкінішті емес пе?
Чеховтің де, Абэнің де мәтін астындағы қатпарлы ойы мәнсіздікпен күресуге үндейді. Ал біз неге мағынасыз дүниеден мән табуға шеберміз? Ақылымыз осыған жетер емес...
