И.В.Гетенің 1780 жылы жазған «Бақташының түнгі әнін» М.Ю.Лермонтов 1892 жылы «Горные вершины» деп аударса, Абай 1882 жылы «Қараңғы түнде тау қалғып» деп тәржімалайды. Аударып қана қоймай, оған ән де шығарады. 1979 жылы жазушы Қалмұқан Исабаев Германияның Габельбахтағы Гете музейіне Абай аударған «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңі қашалған мәрмәр тақта мен әнші Мағауия Көшкінбаевтың домбырамен орындаған әнінің магнит таспасын сыйға тартқан. Қаламгер Қ.Исабаев кейінгі бір жолжазбасында Абайдың Гете өлеңіне шығарылған әнінің әуені музейдің барар-қайтар жолында ойнап тұрады деген еді.
Абайдың өмірі мен шығармашылығын әлем елдеріне насихаттаудың басты жолы – сол елдер оқымыстыларының өз тілдеріне аударуы. Абай шығармашылығы қазақ тілінде жазылғанмен, мазмұны жалпы адамзатқа ортақ. Абай – адамзаттың ақыны, сондықтан да оның шығармалары әлем халықтарының 116 тіліне аударылған. Аударма – халықтардың елшісі. Аударма арқылы халықтардың білім-ғылымы, өнері мен мәдениеті басқа халықтарға еркін таныс болады.
Абайдың шығармаларын үнемі, үзбей оқып-үйреніп, зерделеп келе жатқан елдердің бірегейі – туысқан өзбек халқы. Ұлы ақынның өлеңдері мен қара сөздері кеңес заманынан өзбек тілінде дәстүрлі түрде жарыққа шығып тұрды. Бауырлас қазақ-өзбек халықтары арасындағы байланыс елдер тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа деңгейге көтерілді. 2013 жылы Ташкент қаласында Қазақстанның Өзбекстандағы елшілігі алдында Абай ескерткіші асқақтады. Келесі бір мемлекетаралық игі іс – Өзбекстан Республикасының Президенті Ш.Мирзиёевтің 2018 жылы 13 наурызда «Ұлы Абайдың мұрасын Өзбекстанда насихаттау мен кеңінен оқып-үйрену туралы» қаулы қабылдауы.
Мемлекеттік іс-шараның аясында бірнеше жылдан бері қазақшадан өз бекшеге аударылып, жарыққа шығуын күтіп жатқан Абайдың қара сөздері 2018, 2020 жылдары баспа бетін көрді. «Қара сөздері» өзбек тіліне толық аударылды. 2020 жылғы басылымы Президент Қ.Тоқаевтың «Абай және Қазақстан ХХІ ғасырда» атты мақаласынан басталған еді. Аударғандар: Ибодулла Мирзаев пен Қозоқбай Юлдашев. Қазақ халқының ұлы перзентінің қара сөздерін өзбек тіліне тәржімалағандар – елінің көрнекті ғалымдары.
Ибодулла Мирзаев – Шараф Рашидов атындағы Самарқанд мемлекеттік университеті өзбек тілі мен әдебиеті кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы, лингвист ғалым. 500-дей еңбектің авторы. Ол 1948 жылы Сұрхандария облысы Жарқорған ауданында туған. Қазақшаны қайдан, қалай үйренгендігі туралы Ибодулла ақсақал төмендегіше әңгімелейді: «Біздің қышлаққа көрші қазақ ауылы болды. Сол ауылдағы Бұхара медресесін бітірген молда Әбдірайым деген ақсақалмен ата-анам жақын сыйлас еді. Ол кісі сондай ақылды, араб, парсы, өзбек тілдерін жетік білетін. Әбдірайым молда келгенде бір ерекше зиялылардың жиыны болатын. Бұл кісі халықтардың тарихы туралы өте әсерлі әңгімелейтін. Осы әңгімелерден кейін мені қазақ халқының тілі, әдебиеті және тарихы қызықтыра түсті. Сөйтіп, зерттей бастадым, бүгінге дейін қазақ халқының озық дәстүрін, мәдениеті мен әдебиетін үнемі насихаттап жүремін. Бір күні Абайдың қара сөздерін өзбекшеге аудару туралы ойымды өзбектің танымал әдебиеттанушысы, профессор Қозоқбай Юлдашевпен бөлістім. Аудармамызды Қазақстанның Өзбекстандағы елшілігі қуаттады», деді Ибодулла мырза.
Қозоқбай Юлдашев – Ташкент қаласындағы Өзбекстан ұлттық университеті өзбек филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы, әдебиеттанушы ғалым. 400-ден астам еңбектің авторы. Ол 1949 жылы Сырдария облысы Баймут ауданында дүниеге келген.
Ешқандай да тапсырыссыз, нұсқаусыз, алдымен қазақ халқына құрмет, оның ұлы ойшылына қошемет белгісі ретінде, ұлағатты ойларға толы ақынның қара сөздерін өзбек тіліне аударып, өз халқына Абайды тереңірек таныстыра түскен лингвист және әдебиеттанушы ғалымдарға, әріптестерімізге мың алғыс айтамыз.
Шапағат ЖАЛМАХАНОВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
