Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Абай облысының құрметті азаматы, «Парасат» орденінің иегері, абыз жасына көтерілген Арап Еспенбетов – әдебиеттану саласының ғана емес, жоғары мектептің беткеұстары. Өңірдегі әрбір келелі жиын бұл кісінің сөз бастауынсыз өтпейді. «Арап аға не айтар екен?» деп жұрт елеңдесіп тосады. Топ бастаған көсемдігі мен сөз бастаған шешендігі қайдан келді десеңіз, қара сөздің майын тамызған өңірлік ұстазы Бәтташ Сыдықұлы мен өрісті ұстазы Зейнолла Қабдоловтың тәлімі екенін аңғарасыз. Студенттік шақта жол сілтеп, бағдар түзген Қайым Мұхамедханұлының, бастапқы ғылыми жетекшісі Бейсенбай Кенжебаевтың, әдебиеттанудың мінбері сынды Рымғали Нұрғалидың орны бөлек. Бәрі-бәрі маңдайтүзер темірқазығына айналды.
Алдыңғы толқын ағалардың өсиеті Арап Сләмұлына ғалымдық жолда аз сын жүктемегені ақиқат. Ағалар аманатын ғалымдық мұратының арқауы еткен ол әлі де зерттеу нысанына айналмаған тақырыптарды шұқшия қарастырды. Кеңес кезеңінде ұстазы Б.Кенжебаев айта алмай кеткен С.Торайғыров шығармашылығын зерттеуде тың да батыл ізденістерге барды. Сұлтанмахмұттануды жаңа биікке көтерді. Алаштың дарынды ақыны туралы деректерді архив қойнауларынан сарыла іздеп, тұтас тұжырымдама қалыптастырды.
Ғалымның абайтану, шәкәрімтану, жалпы әдебиет тарихына қатысты зерттеулері – халқымыздың қазынасына қосылған рухани олжа. А.Еспенбетов – «Сұлтанмахмұт Торайғыров», «Уақыт өрнегі», «Ақындары Алаштың», «Абай әлемі», «Абайтану әлемінен», «Абай әлемі», «Абайды оқы, таңырқан» зерттеу еңбектерінің авторы, сондай-ақ «Алаш» сериясымен жарық көрген 4 томдықтың, 7 кітаптан тұратын Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының факсимилдік басылымының жоба жетекшісі. Зерттеу тақырып ауаны да әр алуан. Автор көзі қарақты, есті ұрпаққа түрлі ой салады, ізденіс әлеміне жетелейді. Осы сәтте ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін» деген ұлағатты сөзі еріксіз есіңізге оралады.
«Арап – орнықты азамат. Оны Алматы мен Астананың жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелері қаншама рет қызметке шақырды. Бірақ Семей пединститутына, Алаштың тарихи қаласына адалдығын жоғары қойды. Осы арқылы Семей мен елорда зиялыларының байланысын жақындата түсті. Әлемдік дана Абайдың кейінгі барлық мерейтойын ұйымдастырудың жуан ортасында жүрді. Біздің Әдебиет және өнер институты өтінішімен С.Торайғырұлының екі томдық академиялық жинағын даярлап берді. Тіпті облыс жабылып, өңір басынан қиын жағдай өткенде Арап бауырымыз Семейдің ғылым, жоғары білім туын биікке көтере түсті», деген академик Сейіт Қасқабасовтың толғанысы Арап Сләмұлының дара болмысын биіктете түседі.
Арап Еспенбетов – текті жердің тумасы. Тектілік – қазақ халқында киелі ұғым. Нақылмен өрілетін халық даналығындағы «тегінде бар тектілік», «тегі мықты», «тегіне тартқан» деген ертеден келе жатқан аталы сөздер – соның айқын дәлелі. Атақ қумады, мансап іздемеді Арап аға. Туған жері алдындағы перзенттік мол жауапкершілікті сезінді. Киелі Семейінен кетпеді. Қайым салған сүрлеу жолды жалғастырды. Әдебиет ғылымын көзінің қарашығындай қастерлеген ел ағасына туған халқының алғысынан артық мәртебе жоқ шығар бүгінде.
Ғалымның жетекшілігімен 20-дан аса ғылым докторы мен кандидаты, 3 PhD (философия докторы) ғылым әлеміне сәтті жолдама алды. Бұл да – ұстаз еңбегінің ақталғандығының бір көрінісі.
«Семейдегі Арап Еспенбетовтің ғылыми мектебі елеулі. Ар-ағамыз дайындаған дәрежелі ғалымдар – ірі күш. Бұл – Абайдың, Әуезовтің, Төребаевтың, Мұхамедхановтың, Жүсіповтің көркем сыни ойлау жүйесі мен әдеби мектебі өзінің Семейде өмір сүруін одан әрі жалғастырды деген сөз. Мұның қатарына, әрине, Бейсенбай Кенжебаевты қоссақ, Абайдан басқаның барлығы білетін ұстазға, ешкім де қарсы болмас. Оның үстіне, сонау алпысыншы жылдары Сұлтанмахмұтты зерттетіп, оның «Алаш ақыны мен ауыл ақынының айтысы» поэмасын тапқызып, «Алаштың ұранын» көшірткен, сол арқылы Алаш идеясының үзілмеуін тілеген Бейсекеңнің атының аталуы тіптен орынды деп есептеймін», деген мұхтартанушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдың тебіренісі – тарихи Семей пединститутының бүгінгі филологиялық әлеуетіне дәлел. Арап Сләмұлының маңдай тері арқасында Ә.Тәңірбергенов, К.Жанатайұлы, Ш.Әбенов, Н.Баймұратов, Т.Әміренов, У.Шондыбайұлы, Ә.Найманбаев, Т.Жомартбаев, Қ.Алтынбаев сынды әдебиет өкілдерінің мұралары оқырманмен қайта қауышты, ғылыми тұрғыдан жан-жақты байыпталды. Әдеби өлкетануға жаңа леп келді. Бұл - Арап Сләмұлы түрен салған арлы жол еді.
Алматы мен Астананың Диссертациялық кеңесіне барғанда «Арекең жетекшілік еткен жұмыстардың барлығы тыңғылықты жазылған» деген ғалымдардың жылы лебіздерін де естіді шәкірттері. Бұл, ең бірінші, жетекшіміздің абыройы мен беделі болса, екіншіден, әрбір зерттеу жұмысын «Еспенбетов мектебінен» талқылаудан өткізу үдерісінің нәтижесі еді. Екіұшты, дүдәмал сөздерді жаны ұнатпайтын ғалым бәрімізді Еспенбетовке тән нақтылыққа үйретті. Еспенбетов мектебінің айнымас қағидаларынан өткен шәкірттері – қазіргі әдебиеттануда өзіндік орны бар сүбелі зерттеулердің авторлары.
А.Еспенбетов – ұстаздық тағылым мен ғалымдық зердені ұштастыра білген жан. Арап Сләмұлы ұзақ жыл «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінен» дәріс берді. Ұстазымыздың әрбір сөзін нақты деректермен дәлелдей түсуі бізді әдебиет тарихына еріксіз қызықтыра түсетін. Бір сұрақ қойылса, «солай ғой деймін» деген шала-жансар жауап еш уақытта айтылмайтын. Келесі сабақтарда архив материалдарын көтере келіп жауап беруі де студенттерге талай нәрсені үйретті, ғылым әлеміне жетеледі. Ал ұстазымыздың емтихан алуы да ешкімге ұқсамайтын. Қандай сұрақ келер екен деп қамкөңіл болып отырған бізге «Сендер бәрін білесіңдер ғой» деп ынталандырып, абыройымызды асқақтатып жіберетін. Ұстаз ешкімге үш деген бағаны да қоймайтын. Үздік бағаны жетесіне жеткізіп қоятын. Түсінер сана болса, ақыл безбеніне салып қабылдай алсаңдар болғаны деген мән жатар еді мұның астарында. Дарқан көңіл ұстаз жастарды тарам-тарам өмір жолында адаспай сара жолдың сүрлеуіне түсуге жәрдем беретін.
«Асылы, ұстаздық – кәсіп емес, жұлдызды жаратылыс болса керек», деп тебіреніпті Арап Сләмұлы ұстаздары жайында сөз қозғағанда. Шәкірттері ардақ тұтқан ол – шын мәнінде, нағыз бақытты ұстаз. Ұстаздық абыройымен талайға үлгі бола білді, талаптыларға білім-білік, ғылым-даналық шамшырағын нұсқады.
Арап-ұстаз – ешкімге ұқсамайтын бекзада болмыс, нағыз парасатты жан. Даңғазалықты, атаққұмарлықты жаны қаламайды. Жағымпаздықты, мәймөңкелеуді суқаны сүймейді. Тіптен көңілі толмағанда өңменіңнен өтер өткір көзі, намысыңды қайрай түсетін уытты сөзі де табиғи қасиетімен жарасым тапқандай.
Ұстазың туралы ой жауапты да маңызды. Өйткені ұстаздық – даналықтың сипаты. Мұны дәлелмен айтқан абзал. Арап Сләмұлының алпыс жылға жуық тәжірибесі, адамшылық және кәсіби мектебі – соның дәлелі. Биылғы биік белесі Семей ғалымдары мен сұлтанмахмұттанушыларды жаңа ғылыми табысқа жұмылдырады деп сенеміз.
Ақмарал Смағұлова,
Шәкәрім университеті «Абай және ұлттық руханият» ҒЗО жетекшісі, филология ғылымдарының кандидаты
