Цифрлық кодексте бар саланың мүддесі қамтылды

– Үнзила Шапаққызы, ко­декс­тің жаңашылдығы неде? Бұл заң қоғамға не береді?

– Мемлекет басшысы Жол­дауын­да елімізге жаппай цифр­ландыру және жасанды интеллект технологиясын барынша енгізу арқылы экономиканы жаңғырту қажеттілігін айрықша атап өтіп: «Бұл заңда цифрландыру үдерісінің негізгі бағыттары, соның ішінде жасанды интеллект, платформалық экономика, үлкен дерекқорларды пайдалану және басқа да мәселелер айқындалуға тиіс», деді. Төңірекке қарап отырсақ, цифрлық жүйе арқылы жаһан өркениеті бұрынғыдан әлдеқайда жедел өзгеріп, дамып келеді. Озық технологиялар еліміздің де жаңа тынысын ашты.

«Бұл заң бізге не береді?» дегенге тоқталсақ, біріншіден, ол азаматтардың құқы мен бостан­ды­ғын қорғайды. Интернеттегі жеке деректердің қауіпсіздігі, жеке өмірге қол сұқпау, цифр­лық қызметтерді әділ пайдалану де­геннің бәрі заң арқылы жүйе­ле­неді.

Екіншіден, қауіпсіздік пен тұрақ­тылықты күшейтеді. Кибер­­қыл­мыстың алдын алу, ақпарат­тық қауіпсіздікті сақтау, заңсыз контентпен күресу қоғамды түрлі қатерлерден қорғайды.

Үшіншіден, айқын әрі түсінікті ережелер бизнеске цифрлық технологияларды еркін енгізуге, инновацияларды дамытуға және инвестиция тартуға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болып, цифрлық экономика қалыптасады. Сонымен қатар құқықтық негіз мемлекет пен азамат арасындағы ашықтықты арттырады. Электрондық үкімет, онлайн қызметтер және цифрлық платформалар арқылы халық мемлекеттік қызметтерді жылдам, әрі қолайлы түрде ала алады.

– Цифрландыру қоғамның бар­лық саласын қамтыды. Со­ның ішінде экономика, қаржы, кәсіпкерлік секторына әсері ауқымды. Осы орайда биз­нес өкілдерінің назарын аударған, көп талқыланған ере­желер қайсы? Олар қандай ұсыныс берді?

– Цифрландыру үдерісі эко­но­ми­каның барлық секторына еніп, кәсіпкерлік қызметтің жаңа үлгілерін қалыптастырып отыр. Осыған байланысты Цифрлық кодекс жобасын әзірлеу барысында бизнес қауымдастықпен жүйелі, әрі мазмұнды диалог жүргізілгенін жоғарыда айттым.

Біріншіден, бизнес үшін ең маңызды мәселе цифр­лық плат­формалардың құқық­тық мәр­тебесі болды. Кәсіп­кер­лер маркетплейстер мен агрегаторларды тауар сату­шы немесе жұмыс беруші ре­тінде тану платформалық эконо­миканың табиғатын бұза­тынын айтты. Бұл ұстаным Кодекстің цифрлық платформаны делдалдық инфра­құрылым ретінде айқын­дайтын нормаларында ескерілді. Осының нәти­жесінде платформаларға қойы­ла­тын талаптарды олардың на­рық­тағы бақылау деңгейіне және деректерге ықпалына қарай белгі­лейтін модель қабылданды.

Екіншіден, бизнес көтерген негізгі бағыттардың бірі – деректер экономикасын дамыту. Кәсіпкерлер цифрлық деректерді азаматтық айналым объектісі ре­тінде тануды және деректерге негізделген өнімдерді дамытуға құқық­тық мүмкіндік беруді ұсын­ды. Бұл ұсыныс кодексте нақты көрініс тапты. Сонымен қатар дербес деректерді цифрлық актив ретінде танудан бас тарту және оларды қорғаудың күшей­тілген режімін сақтау арқылы бизнес талап еткен пайдалану мен қауіпсіздік арасындағы тепе-теңдік қамтамасыз етілді.

Үшіншіден, бизнес мемлекет­тің цифрлық ортадағы рөлін шектеу мәселесін көтерді. Кә­сіп­керлер мемлекеттің цифр­лық сервистерді дамытуда инфра­құрылымдық және үй­лес­тіруші деңгейінде қалуын, ал ком­мер­ция­лық цифрлық қызметтер нарығында жеке секторға тікелей бәсекелес болмауы қажеттігін ұсынды. Бұл ұсыныс Кодексте мем­лекеттің цифрлық ортаға про­порционалды қатысуы қағи­даты, сондай-ақ, мемлекеттік цифрлық операторлардың функцияларын шектеу арқылы нақты бекітілді.

Төртіншіден, реттеудің бол­жамдылығы мен техноло­гия­лық бейтараптығы бизнес үшін шешуші талап болды. Цифр­лық кодексте жаңа технология­лар енгізілген жағдайда құқық­тық талаптардың кезең-кезеңі­мен қолданылуы және нақты технологияға байланбай, функ­цио­налдық сипаттарға негізделуі көзделді. Бұл инвесторлар мен стар­таптар үшін құқықтық тәуе­келдерді азайтады.

Бесіншіден, алгоритмдер мен ЖИ-ге қатысты реттеу де биз­нес үшін маңызды болды. Кәсіпкерлер толық тыйым салудан бас тартып, «жұмсақ реттеу» моделін ұсынды. Кодексте автоматтандырылған шешімдерге тыйым салынбай, бірақ ашықтық, кемсітпеу және адам қатысуымен қайта қарау талаптары енгізілді. Бұл бизнеске инновацияны дамы­туға мүмкіндік бере отырып, жа­уап­кершілік шекарасын нақты айқын­дады.

Осылайша, Цифрлық кодекс бизнес ұсынған негізгі тәсілді – нарықтық модельді сақтай отырып, құқықтық тәуекелдерді басқару қағидатын іске асырды. Кодекс кәсіпкерлікке тікелей әсер ететін салаларда шектен тыс әкім­шілік қысымды болдырмай, деректер экономикасы мен цифр­лық платформалардың дамуына құқықтық негіз қалады.

– Жаңа нормалар цифрлық платформалардан нәпақа тауып жүргендердің табысын азайтпай ма?

– Сұрақ өте орынды. Шы­нын­да да цифрлық ортаның объек­тілерін заңмен анықтау кезінде бизнес үшін белгілі бір тәуекелдер бар. Егер олар дер кезінде ескерілмесе, кәсіпкерлік белсенділікке кері әсер етуі мүмкін. Бизнес үшін ең үлкен қауіп – реттеу мен еркіндіктің ара­сындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.

Осыны ескере отырып, Цифр­лық кодексте бизнес мүддесін қорғауға бағытталған бірқатар маңызды қағидаттар бекітілді. Солардың ішінде технологиялық бейтараптық қағидаты ерекше орын алады. Бұл қағидатқа сәйкес, мемлекет жаңа цифрлық техно­логиялар пайда болған кез­де олардың дамуына кедер­гі келтірмей, құқықтық реттеудің бол­жамдылығы мен тұрақты­лы­ғын қамтамасыз етеді (12-бап). Яғни стартаптар мен IT-ком­паниялар үшін инновацияға жол ашық.

Заң жобасын әзірлеу барысында бизнес өкілдері, сарапшылар, жұмыс тобы тығыз жұмыс істеді. Пікірлер ашық талқыланып, екі тарапқа да қолайлы шешімдер құқықтық нормаға айналдырылды. Жұмыс барысында артық реттеу қаупін болдырмау, заңның технологиялық дамудан артта қалмауы, құқықтық белгісіздікті азайту және инновацияны шек­тейтін алғышарттар жасамау бас­ты қағида ретінде ұстанылды.

Өйткені заң нормалары тым қатаң немесе икемсіз болса, бизнеске қосымша әкімшілік жүктеме түсетіні анық. Есеп беру, келісім алу, сәйкестік талап­та­рының көбеюі шағын және орта бизнестің шығынын арттыруы мүмкін. Ал цифрлық сала өте жылдам дамитындықтан, заңнама оған ілесе алмаса, жаңа бизнес-модельдер мен сервис­тер «сұр аймақта» қалып қоюы мүмкін.

Сондай-ақ цифрлық ортадағы ұғымдар мен объектілер нақты, әрі бірмәнді анықталмаса, олар­­ды әртүрлі мемлекеттік ор­ган­дар әрқалай түсіндіруі мүм­­кін. Бұл тексерулер мен дау­лар­дың көбеюіне алып келеді. Ал жаңа технологияларды қол­дану­ды күрделендіретін немесе шек­тейтін нормалар бизнеске иннова­циялық шешімдерді на­рық­қа шығаруға кедергі келті­реді.

Кодексте цифрлық платформа пайдаланушылары платфор­ма­дағы қызметке байланысты цифрлық платформаны пайдаланушылар мен бизнес-пайдаланушы болып бөлінеді.

Цифрлық платформаның бизнес-пайдаланушысы – тауар­ларды сату, жұмыстарды орын­дау, қызметтер көрсету немесе табыс алуға байланысты өзге де қызметті, оның ішінде кәсіп­кер­лік қызметті жүзеге асыру мақ­са­тында цифрлық платформаны пайдаланатын жеке және заңды тұлға.

Кодекс платформалар арқылы табыс тауып жүрген азамат­тар­дың мәртебесін өзгертуге немесе олардың кірісін қысқартуға ба­ғытталмаған. Платформа жұ­мыс беруші болып танылмайды, ал салық агенті ретіндегі міндеттер тек Салық кодексінде белгіленген жағдайларда ғана қол­данылады. Сондықтан бұл нор­малар аза­маттардың табысын азайтпайды, керісінше құқықтық айқындық қалыптастырады (29-бап).

– Жасанды интеллект қол­даны­сын реттеуге қатысты қандай нормалар бар?

– Цифрлық кодексте жасанды интеллектіні қолдану арнайы жеке тарау ретінде қарастырыл­ма­ғанымен, алгоритмдік жүйе­лер, дербес деректер, цифр­лық құқықтар және автомат­тан­ды­рылған шешімдер арқылы реттеледі. Ең негізгі норма 40-бапта («Алгоритмдік жүйелер және толығымен автоматтандырылған шешімдер») бекітілген. Осы бапқа сәйкес, деректерді автомат­тан­ды­рыл­ған өңдеу негізінде шешім қабылдайтын цифрлық жүйелер, оның ішінде жасанды интеллект жүйелері алгоритмдік жүйелер деп танылады (40-баптың 1-тармағы). Кодекс жасанды ин­тел­лектіні қолдануға тыйым сал­майды, бірақ оны қолдану жеке тұл­ғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаумен шек­те­леді (40-баптың 3-тармағы).

Сонымен қатар алгоритмдік жүйелерді пайдалану кемсіту­ші­­лік­ке әкеп соқпауға тиіс (40-баптың 4-тармағы). Егер жасанды интеллект негізінде қабылданған шешім тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі әсер етсе немесе заңдық салдарға әкелсе, тұлға шешімді адамның қатысуымен қайта қарауды талап етуге құқылы (40-баптың 6-тармағы). Бұл талаптар толығы­мен автоматтандырылған шешім­дерге де қолданылады.

Жасанды интеллектіні қол­дану дербес деректерді қорғау нормаларымен тікелей шекте­леді. 35-бапқа сәйкес дербес деректер цифрлық активтерге жатпайды және оларды өңдеу тек деректер субъектісінің келі­сімі­мен немесе заңда тікелей көз­делген жағдайларда ғана мүм­кін. Сонымен бірге 39-бап дербес деректерді өшіру, түзету, иесіздендіру немесе өңдеуді шектеу құқығын бекітеді, бұл жасанды интеллект жүйелерінің деректермен жұмыс істеуін бақылауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар жасанды интеллект цифрлық объект ре­­тінде киберқауіпсіздік және жауап­кершілік талаптарына бағынады. 36-бапқа сәйкес цифр­лық объектілердің меншік иелері мен иеленушілері деректерге заңсыз қол жеткізудің, өзгерту мен жоюдың алдын алу шараларын қабылдауға міндетті және заңсыз әрекеттер салдарынан кел­тіріл­ген зиян үшін жауап береді.

Ең бастысы, Цифрлық кодекс жасанды интеллектіні қолдануға рұқсат етілген технология ретін­де таниды (40-бап), бірақ оны адам құқықтарын қорғау, дербес деректердің қауіпсіздігі, кемсітпеуге жол бермеу және жауапкершілік қағидаттарымен шектейді (35, 38, 39, 40 және 36-баптар). Бұл тәсіл ЖИ
дамуын тежеусіз қалдырмай, сонымен қатар оның қоғам мен экономикаға қауіпсіз және әділ қолданылуын қамтамасыз етеді.

– Елімізде цифрландыру қарқыны жаман емес. Бірақ оның дамуымен бірге дербес деректерімізді қорғау мәселесі қиындап кетті. Бірне­ше рет бүкіл мәліметіміз әлдекім­дер­дің қолына түсіп кеткені жасырын емес. Осы бағытта қандай ұсыныс енгіздіңіздер?

– Бұл бағыт қоғамда кейінгі жылдары туындаған алаңдау­шы­лық ескеріле отырып, күшейтілді. Азаматтар дербес деректерін жою­ды, анонимдеуді, немесе өңдеуді шектеуді талап етуге құ­қылы. Бұл қадам – цифрлық кеңіс­­тіктегі жеке өмірді қорғау­дың негізгі құқықтық механизмі.

Егер азаматқа қатысты шешім жасанды интеллект немесе автоматтандырылған алгоритм арқылы қабылданса, ол шешімнің негізін түсіндіруді, қажет болса адам қатысуымен қайта қарау­ды талап етуге құқылы. Бұл жа­ңа­шылдық дербес деректерді қор­ғаумен қатар, азаматтардың алгоритмдік әдістерге сенімін арттыруға бағытталған.

Биометриялық және аса ма­ңыз­ды цифрлық деректерге қауіп­­сіздік талаптары енгізілді. Био­метриялық деректерді өң­деу тек заңда көрсетілген жағ­дайларда жүзеге асырылады, ал аса маңызды цифрлық объек­ті­лер үшін киберқауіпсіздік аудиті міндеттеледі. Енді барлық ұйымдар мен цифрлық платформалар деректерді шифрлеу және қолжетімділікті бақы­лау механизмдерін күшей­туі қа­жет. Алгоритмдік шешім­дер­ді қолданатын ұйымдар үшін тұрақты аудит пен есеп­тілік енгі­зіледі. Осы нормалар мен ұсы­ныс­тар дербес деректерді қор­ғау­ды күшейтіп, цифр­­­лан­ды­ру­дың қоғамға қауіпсіз түрде ен­гізіл­уін қамтамасыз етеді деп ой­лаймыз.

– Киберқарақшылық деген де өршіп тұр. Алаяқтар арбауы­на түсіп, сан соғып қалғандар туралы екі күннің бірінде ести­тін болдық. Осының алдын алу үшін Цифрлық кодексте не қарас­тырылған?

– Маңызды бағыттың бірі – осы. Кодекс нормаларында бұл мәселені жүйелі, кешенді және нақты реттеу көзделген. Атап айтқанда, цифрлық ортада сәй­кестендіру рәсімінің қауіп­сіздігі мен сенімділігі күшей­тіледі, оған биометриялық және көпфакторлы аутентификация кіреді. Цифрлық ортада сенімділік пен өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ету үшін цифрлық комплаенс институты енгізілмек.

Кодекс шеңберінде алғаш рет цифрлық шешімдердің сапасын, ашықтығын және қауіпсіздігін арт­­тыруға бағытталған үш дең­гей­лі аудит жүйесі қарас­ты­рыл­ған.

Цифрлық орта – тек технология жиынтығы емес, бар саланы кеңінен қамтыған заманауи кеңістік. Бұл электрондық үкімет қызметтерін дамытуға, эко­номиканы жаңа деңгейге көтеруге, білім, медицина және басқа да бағыттарды қолжетімді етуге мүмкіндік береді. Осы ретте ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және тарату технологияларын қолданудың құқықтық негізін айқындау өте маңызды. Сонымен бірге азаматтар қауіпсіздігін қам­та­масыз ету де – цифрландыру дәуіріндегі басты міндеттің бірі. Осы тұрғыдан келсек, кодек­с­тің жаңалығы – қазірге дейін бытыраң­қы түрде реттеліп келген немесе мүлде құқықтық рет­теу­ден тыс қалған цифрлық қо­ғам қаты­нас­тарын жүйелі, әрі кешенді түрде шешуді ұсынуы.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен –

Қамбар АХМЕТ,

«Egemen Qazaqstan»