Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Осы орайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу» атты Жолдауында өңірлердің әлеуметтік міндеттемелерін қаржыландыру мәселесін қайта қарау, әлеуметтік тұрғыдан осал топтағы азаматтарға бөлінетін әлеуметтік төлемдерді біріздендіру қажеттігін айта келіп: «Мемлекеттің көз алдындағыдан басқаны көрмей, бәріне көне беретін әлеуметтік саясаты жүзден астам түрлі жеңілдіктің пайда болуына әкеп соқтырды. Осы жеңілдіктерді әперемін деп «көмек қолын» созатын жылпостар да көбейді. Мемлекет өзінің негізгі міндеттерін орындаудан бас тартпайды. Бірақ әлеуметтік жеңілдіктерді қолдан көбейту – елді дамытуға, яғни мектеп, аурухана, көлік инфрақұрылымдарын және басқа да нысандар салуға жұмсалуы қажет қыруар қаражатты желге шашу деген сөз. Кезінде біздегі «әлеуметтік саланың жанашырлары» толық емес отбасы деген жеңілдікке мұқтаж адамдар санатын ойлап тапқан еді.
Соның салдарынан, ажырасқан отбасылар саны күрт өсіп, біз бір кезде бұл көрсеткіш бойынша әлемде «көш бастаған» елдердің қатарына қосылдық. Мұндай мысалдар аз емес. Осылайша, біз өзіміз жалқаулық пен масылдыққа жол беріп отырмыз. Отбасы мүшелерінің барлығы дерлік нысаналы әлеуметтік көмек пен жәрдемақы алатын болса, жұмыс істеудің не қажеті бар? Турасын айтсақ, әлеуметтік салада оңтайлы шешім қабылдаудың орнына, Үкімет кемінде 15 жыл бойы әлеуметтік масылдық пен әлеуметтік алаяқтыққа жол беріп келді», деді.
Шынында да, әлеуметтік салада Мемлекет басшысы сынаған келеңсіздіктер тыйылмай тұр. Жуырда Түркістан облысының прокуратурасы АӘК тағайындаудағы заңсыздықтарды әшкерелегенін жария етті. Оңтүстік өңірдегі Сарыағаш ауданының – 11, Келес ауданының – 6, Мақтаарал ауданының 2 тұрғыны нақты табыстарын жасыру арқылы 4,2 млн теңге мемлекет қаржысын заңсыз иемденген. Бұған қоса, Келес ауданының 13 тұрғыны АӘК алуға берген өтініштерінде отбасымен бірге тұратын мүшелерін әдейі жасырып, жиынтық табысты төмендету арқылы кедейшілік шегінен аспай, 2,2 млн теңгені қалталарына басуға тырысқан. Сондай-ақ прокурорлар жергілікті атқарушы органдардың АӘК-ті тағайындау заңдылығына талдау жүргізудің нәтижесінде кей азаматтардың жалған деректер ұсынғандығын анықтады. Атап айтқанда, 2022–2023 жылдары Жетісай ауданының 17 тұрғыны өздерінің нақты тұрғылықты мекенжайларын жасырып, бір аз қамтылған отбасының үйін көрсеткен. Мұндай фактілер Жетісай (65), Сайрам (3), Сарыағаш (1) аудандарында да әшкереленген. Осы заң бұзушылық салдарынан мемлекетке жалпы сомасы 17 млн теңге залал келтірілген. Жол берілген заң бұзушылықтарға қатысты уәкілетті органға прокурорлық қадағалау актісі енгізілген.
Биыл АӘК тағайындау рәсімдерінің ашықтығы мен объективтілігін арттыру мақсатында өтініш берушілердің қаржылық жағдайын тексеру үдерісін цифрландыруға мүмкіндік беретін FSM Social мобильді қосымшасы енгізілді. Ол адам факторының әсерін барынша азайтуға, қабылданған шешімдердің негізділігі мен жеделдігін арттыруға, тексеріс жүргізу кезінде уәкілетті органдардың жұмысын жеңілдетуге мүмкіндік берді. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі аталған қосымшаның көмегімен биылғы бірінші тоқсанда АӘК алушыларды тексеру актілеріне қашықтан мониторинг жүргізді. Оның барысында өтініш берушілердің өздері көрсеткен тұрғылықты мекенжайлары мен нақты тұрып жатқан орындарын салыстыруға ерекше назар аударылды. Нәтижесінде, сәйкессіздіктер барлығы мәлім болды. Тиісті деректер АӘК тағайындау жөніндегі учаскелік комиссиялардың қызметіне кешенді тексеру жүргізуге Алматы, Түркістан облыстарының, Абай облысы Абай ауданының, Шымкент қаласының әкімдіктеріне жіберілді. Қазірдің өзінде заң бұза отырып, толтырылған 9 тексеру актісі құқық қорғау органдарына тапсырылды. Бұл АӘК тағайындауда жергілікті атқарушы органдарда сыбайлас жемқорлық тәуекелі барлығын да аңғартады.
Мемлекет басшысы айтқандай, «толық емес отбасы» санатын ойлап тауып, оған әлеуметтік жеңілдік берудің аяғы елімізде жалған ажырасудың көбеюіне әкеліп соқты. Мұны Ұлттық статистика бюросының мына мәліметтерінен байқауға болады: 2010 жылы 146 443 неке тіркеліп, 41 617 неке бұзылған, яғни жұбайлардың 28,4%-ы ажырасқан. 2024 жылы 123 626 неке тіркеліп, 40 569 неке бұзылған, яғни ерлі-зайыптылардың 32,8%-ы ажырасып кеткен.
– Өңірлерді аралап, сайлаушылармен кездескенімізде жергілікті әкімдер жалған ажырасу көбейіп кеткенін қаперімізге салды. Шыны керек, өтірік ажырасқандардың көздегені – оңай жолмен пайда табу. Мәселен, 2015 жылы ресми ажырасып, әлеуметтік осал топтың қатарына еніп, тұрғын үй кезегінде тұрған отбасыларда 2017, 2020 жылдары ортақ балалар дүниеге келіп, әкелерінің тегін алған. Тіпті ағайын-туысы да, көрші-қолаңы да олардың ешқашан ажыраспағанын айтады. Кейбір отбасылар саналы түрде құжат негізінде ажырасқанымен, бір үйде тұрып, бала тәрбиесімен бірге айналысып жатыр. Мұндай қадамға барған отбасылар мемлекеттен субсидия мен жеңілдік алуға барын салады. Олар тағдыр тауқыметін тартқан талай отбасының алдын орап, кезегін кешіктіріп, обалдарына қалып жүр. Мәселенің мәні осында. Олардың арасында мемлекеттік қызметте, бизнесте жүрген жағдайы бар отбасылар да кездеседі. Яғни тегін келетін үйдің кезегіне тетігін тауып тұрып алған. Тіпті зәулім үйлерде тұрып, атаулы әлеуметтік көмекті алудан да бас тартпай отырғандар қаншама?! Өтірікке құрылған неке отбасылық құндылықты да құлдыратып жіберетіні анық. Бұл да үлкен мәселе, – дейді Мәжіліс депутаты Жарқынбек Амантайұлы.
Түйіндей айтсақ, қоғамымызда белең алған масылдық пиғылдан арылу үшін, ең алдымен, әлеуметтік алаяқтықпен күресті күшейту қажет. Бұл ретте қолданыстағы заңнаманы қатайтпай болмайды. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексте «жалған неке» ұғымы болғанымен, «жалған ажырасу» ұғымы қарастырылмаған. Сондықтан осы келеңсіз құбылыспен күресу де оңай емес. Демек Үкімет пен Мәжіліс әлеуметтік алаяқтықты жоюға бағытталған заңнамалық пәрменді шараларды кешіктірмей әзірлеп, кеңінен талқылап бекітсе, құба-құп.
