Бір адам туралы кітап жазатын жазушыға қойылатын басты талап – ең алдымен, өз кейіпкерін жақсы көру. Дәріс авторының алғысөзі осы бір ерек ойдан басталды. Иә, кейіпкерге деген бір ынтық көңіл болмаса, оның бар болмыс-бітімі, тұлғалық келбеті мен жазудағы мінезін тап басып тану қиынға соғар, бәлки. Қиынға соқпаса да шынайы шықпас. Ал шынайылық – әдебиеттің негізгі кілттерінің бірі. Сол үшін қаламгер мен кейіпкер бізге беймәлім тылсым күш нүктесінде тоғысады.
«Әбіш Кекілбайұлының есіміне бала күнімнен қанық болып өстім. 7–8 сыныпта оқып жүргенде «Ұйқыдағы арудың оянуы» «Лениншіл жаста» басылды. Мұндай тарихи очерк одан соң қайталана қойған жоқ. 1970 жылы жазда Жазушылар одағындағы бір жиынға тап болдым. Осындай жерде екі адам – біреуі отыр, біреуі түрегеп тұр. Түрегеп тұрған жігіттің қолында шиыршықталған қағазы бар. Ауық-ауық шиыршықтаған қағазын жайып жіберіп қарайды да, қайтадан бұрап қояды. Ана қағазы қайтадан ширатылып тұра қалады. Енді сөз деген ағыл-тегіл кетіп жатыр. Жай сөздің легі емес, құйылған образ. Ой. Аң-таң қалып қарап тұрмын, «Не деген шешендік!» деп. «Әбіш, дұрыс айтасың», деді залдан біреу. «Ойбай, мынау Кекілбаев екен ғой», дедім. Алғаш көргендегі қалдырған әсері осындай болды».
Жалпы, адамның табиғаты сан-қырлы қатпардан тұрады емес пе? Ал шығармашыл жанның тұңғиығы өзінше бір әлем. Дәрісте Әбіш туралы көп естелік айтылды. Адами келбеті, мейірімді жүрегі, алғаусыз көңілі, шешендігі мен тапқырлығы... Әрине, бір-екі сағаттың аумағында данышпан Әбіштің бар қырын әңгімелеу – мүмкін емес дүние. Сондықтан автор жиында Әбіш талантының негізгі бір қырына – көп сөз етілмеген, арнайы зерттелмеген саласы – мәдениеттанушылығына тоқталды.
«Кекілбаев мәдениет деген өмір сүре білу өнері, бейбіт қатар өмір сүре білуден бастап, мемлекеттер арасындағы мәдени адамдардың тіршілігіне байланысты айтылатын дүниелерді көп келтіреді. Солардың барлығында да Кекілбаевтың универсализмі ерекше көзге түсіп тұрады. Мен осы кітапты дайындауға кірісерде қолым жеткен культурологиялық зерттеулердің барлығын дерлік шұқшиып оқып шықтым. Солардың ішінде арнаулы еңбектер де бар. А.С.Запесоцкийдің «Культурология Дмитрий – Дмитрия» деген үлкен ірі еңбегі бар. Сондай жеке авторларға арналған Лосевтің культурология туралы кітабы бар, Лихачев туралы арнайы кітап бар. Соларды қарап келгенде біздің Әбіш Кекілбаев олардың ешқайсынан да иығы төмен тұрмағанын айтқым келеді».
Автор өзімен бірге қолжазба материалдарын да ала келіп, кітап жазуда қолданған әдіс-тәсілдерімен бөлісті.
«Бұл тезистер ұзын-аяғы 1 230 мысал, тезис, басқа-басқа. Солардың ішінде бұларды қалай табады? Әуелі Әбіш Кекілбаевтың он екі томдығын қарағанбыз. «Өлке» баспасы шығарған. Одан кейінгі қатты сызып оқыған кітап «Жазушы» баспасының жиырма томдығы, жұқалау шығарған. Соның ішінде жиырма том, қай жерінен ақтара бересіз? Ішіндегі шартты белгілер жазушы туындысын тез табуға жәрдемдеседі. Мысалы, «С.д.» деген белгі бар. Ол «Сыр десте» деген бес томдық. Мысалы, «Ә» деген белгі бар. Ол «Әбіш Кекілбайұлы: қаламгер, қайраткер, саясаткер» деген жинақтың коды».
Тезистерде де осылай. Мысалы, «қазақ даласының әр тасы – қағбам, әр бұтасы сәждам» деген сөз. Соның тұсына «ш. 14 – 133» деп жазылған. Қазақ даласының құрметін айтатын кезде, жалпы өлкетану туралы айтатын кезде тезистерде тұрады. Он төртінші томның 133-бетін ашсақ, жаңағы «қазақ даласының әр тасы – қағбам» деген сөз шыға келеді және соған ұқсас, сол ойды дамытатын сөйлемдер маңайында тұрады. Жалпы, Сауытбек Абдрахмановтың тақырыптың тереңіне бойлап қана қоймай, мәтіннің ерекше формасын табатыны да бір ғылыми еңбектің жүгін арқалайды.
Сонымен дәрісте көп тың деректерді естіп, түртіп отырдық. Мәселен, Әбіш Кекілбаев Чехов туралы төрт рет айтқан екен. Төрт жерде. Бір рет он алты беттік мақала жазған. Пушкин туралы да төрт рет айтқан. Алты беттік арнаулы мақала жазған. Фолкнер туралы төрт рет айтқан. Арнаулы мақала жазбаған. Шекспир туралы бес рет айтқан. Зиялы қауым жөнінде, алты-жеті жерде, интеллигенция және тіл деген тезиске екі жерде, Момышұлы туралы бір жерде, үстем тілдер экспансиясы деген тезиске екі жерде. «Бұл майдандағы басты көрсеткіш» деген ойға екі жерде, советология туралы бір жерде айтқан. Әрі қарай да сандар сөйлей берді.
Қаламгердің ұстаханасы оқырманға жабулы сандық секілді. Бүгінгі дәрісте автордың сол сандықтағы біраз сырына қанық болдық (әрине, жазушының жан-дүниесін, шығармашылық әлемін түгел тауысып оқу, тану мүмкін емес, оқырманға беймәлім дүниелердің қалуы да заңды). Түйін: нағыз әдебиет жанкештіліктен тұрады.
