Қорықтың шығысы мен батысын, солтүстігін «Іле Алатауы» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағы жарты ай тәрізді қоршап тұрса, оңтүстігі «Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи паркімен шекаралас. Аумағы бойынша әлемде 9-орында тұрған қорықтың негізгі мақсаты – Солтүстік Тянь-Шань тауының орталық бөлігіндегі табиғи бірлестіктерді, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесін қорғау мен сақтау, табиғи даму заңдылықтарын зерттеу. Бүгінде Алматы қорығындағы жануарлар мен өсімдіктер дүниесі толық есепке алынған.
2020 жылы 28 қазан күні ЮНЕСКО бағдарламасының «Адам және биосфера» халықаралық үйлестіру кеңесінің 32-сессиясының отырысында Алматы мемлекеттік табиғи қорығы өзінің бірегей рельефі, әсем табиғаты мен бай биоәртүрлілігінің арқасында ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік биосфералық қорықтар тізіміне енді.
«Ғылыми зерттеулер мен мониторинг жұмыстарын жүргізетін ғылым бөлімінде бес адам, бөлім басшысы мен үш ғылыми қызметкер, бір зертханашы қызмет етеді. Ғылыми қызметкерлер зерттеуді негізінен орнитология, териология, ботаника сынды үш бағытта жүргізеді. Қорық аумағында сирек кездесетін немесе жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер мен жануарларды қорғап, сақтау, оларды зерттеу – қорық қызметкерлерінің негізгі міндеті. Қорық табиғаты өте бай, өсімдіктер əлемі мен жануарлар дүниесі алуан түрлі. Уақыт өткен сайын табиғи қорықтағы өсімдіктер əлемі мен жануарлар дүниесі өзгереді, жаңарады. Міне, осы биоəртүрлілікті зерттеу ғылым бөліміне жүктелген», дейді қорықтың ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің аға ғылыми қызметкері, териолог Аманбол Сайлауханұлы.
Қорық аумағындағы жоғары сатыдағы өсімдіктерге, мүктерге, қыналарға, саңырауқұлақтарға түгендеу жұмыстары жүргізіліп, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің, омыртқасыздардың жекелеген топтарының тізімі жасалған. Қорық құрылғалы бері «Табиғат жылнамасы» жүргізіледі.
Қорық аумағына 2012 жылдан бастап шетелдік ғалымдар фототұзақтар орнатты. Бұл тұрғыда ғылыми қызметкерлер өте ауқымды жұмыс атқарды. Фототұзаққа қар барысы тұңғыш рет түсіп, тың деректер жиналды. Маманның пікірінше, барлық аң бір соқпақпен жүреді екен. Сол себепті, қар барысы, сілеусін, аю, қасқырдың да фототұзаққа ілінген сәттері бар.
«2019 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстандағы өкілі Даму бағдарламасы бойынша ерекше қорғалатын аумақтарға 25 фототұзақ берген. Осы 6 жыл аралығында 20-сы жұмыс істеп тұр. Бесеуі істен шықты. Қорық аумағында аю мен қар барысы фототұзақтарды сындырады. Биылғы көктемде қар барысы екі аланымен фототұзақты бүлдіріп тастады. Олар түнде жанатын инфрақызыл сәулеге жақындайды. Марал, тауешкі сынды аңдар иіскелейді, бірақ тиіспейді. Сілеусін өте сақ болады. Келіп қарайды, жақындамайды. Барыс пен аю болса тырмалап, қиратады. Батареяларын түсіріп тастаған. Жағаласып жатқан қозғалыстары фототұзаққа түсіп қалған», дейді қорық қызметкері.
Қорықтың алыс жатқан шатқалдарына фототұзақтар қыркүйек-қазан айларында орнатылып, келесі жылдың сəуір-мамыр айларында жиналады. Осы күнге дейін фототұзаққа ілбіс (қар барысы), Тянь-Шань қоңыр аюы, Түркістан сілеусіні, тау сусары, қасқыр, түлкі, қабан, борсық, сұр суыр, Сібір тауешкісі, марал, Сібір елігі, бүркіт, сақалтай, қырғи, күйкентай, көкқұс, Гималай ұлары, кекілік түскен. Бұл құрылғылардың көмегімен алынған мəліметтер ғылыми мақалалар мен еңбектер əзірлеуде үлкен рөл атқарады. Зерттеулер нəтижесінде жануарлардың мекен ету аймақтары, мінез-құлық ерекшеліктері мен экологиялық жағдайы туралы құнды ақпараттар жиналып, оларды сақтау, қорғау іс-шаралары күшейтіледі.
«Қар барысының экологиялық мониторингі» тақырыбы бойынша зерттеу жүргізіп келе жатқан Аманбол Сайлауханұлы қар барысы бүкіл әлемдегі мысық тұқымдастар ішіндегі таудың биік белдеуін мекен ететін жалғыз түрі екенін атап айтты. Оның пайымдауынша, қорық аумағында 30-дан астам қар барысы, 40-қа таяу қоңыр аю бар.
Алматыдан 25 шақырым қашықтықта орналасқан қорық аумағында 3 экологиялық соқпақ іске қосылған. Олардың әрқайсысына шамамен жылына мамырдан бастап қар түскенге дейін 1200 адамның кіруіне ғана рұқсат етілген.
Қорық аумағында 10 қызметтік үй орналасқан, 22 инспектор 71700 гектарды 17 айналым бойынша күзетіп, табиғат байлығын көздің қарашығындай сақтауға еңбек сіңіріп келеді. Табиғат сақшылары қызметтік көлік, ат, фотоаппарат, дрон сынды қажетті құрылғылармен қамтамасыз етілген.
Алматы табиғи қорығының кеңсе үйіндегі ерекше музейдің іске қосылғанына 60 жылға таяған. Бүгінде аумағы 120 шаршы метр музейде 3028 экспонат қоры сақтаулы. Олар 2357 түрді құрайды. Соның ішінде 42 сирек түр еліміздің Қызыл кітабына енгізілген. Музейдегі жануарлардың тұлыптарын тәжірибелі таксидермистер дайындаған. Экспонаттар химиялық заттармен тұрақты өңделіп тұратындықтан, бастапқы қалпында сақталып келеді.
Музейді тамашалауға келетіндерге экологиялық ағарту бөлімінің мамандары жаратылыстану, биология, экология, табиғатты қорғау пәндері бойынша тақырыптық дәрістер оқиды, экспонаттардың тарихымен, олардың ерекшеліктерімен таныстырады. Қар барысының ептілігі, қоңыр аюдың қауіптілігі, сілеусіннің сақтығы, тіпті салмағы небәрі 3 грамдық құрқылтайдың қолғап тәрізді ұясын жыл сайын жаңалап тұратын еңбекқорлығы естіген жанды таңырқатпай қоймайды. Олардың тіршілік ету ерекшеліктері туралы да осы музейден жан-жақты мағлұмат алуға болады.
Алматы облысы
