Салбурын. Суретші Есенғали Садырбаев
Салбурын дәстүрінің тарихы терең. Ол туралы орта ғасырда өмір сүрген парсы тарихшысы Ата Малик Жувени (1226-1283) «Тарих-и джахангушай» («Ғаламды жаулап алушының тарихы») атты еңбегінде «Көшпелілердің салбурын құрудағы мақсаты – жауынгерлердің қарым-қабілетін шыңдап, мергендік мәнерін жетілдіріп, оларды шайқас тактикасына және шыдамдылыққа баулу. Бұл ісі арқылы көшпелілер жабайы дала жануарларын қоршау тәсілін қолданып, ортаға иіріп әкелу әдісін үйренеді де, оны жауға қарсы шеп жайғанда қолданады. Бұл іс жай ғана атқарыла салмайды. Ең әуелі, даланың қоңыр аңы қандай жайылымда жатыр, қалай өреді, саны қанша екені арнайы жіберілген бақылаушылар арқылы тексеріліп, әскери қолбасшылар осы мәлімет бойынша жауынгерлік салбурынның жоспарын түзеді. Бұл шара тек қыстың қақаған суық айларында атқарылатындықтан, дайындық ісі де тыңғылықты жасалады» деп жазады.
Сол сияқты тағы басқа деректерде (Р.Мункетұлға. Салбурын – аңшылық қомырғы туралы көне дерек. Том ІІ. Дәптер 20, Ұланбатыр. 2013. 238-240-бб) салбурын құру шебі үшке бөлінеді, деп жазылған. Яғни барлық қатысушылар орта және оң мен сол қанатқа жіктеледі. Әр шепте аушы-жауынгерлермен бірге ас-су дайындауға міндетті қызметшілер қосыны болады. Кей жылдары салбурын көктемге дейін үш ай жалғасқан екен. Яғни жан-жануар төлдейтін, аң күшіктейтін уақытқа дейін.
Жоғарыдағы Ата Малик Жувенидің жазуына қарағанда, салбурынға қатысқан жауынгерлер жүз шақырымға дейін шеп – қанат жаяды да, уақыт өте келе шеңберді тарылтады. Шеп ішінде қоршалған аң-құс, жан-жануарлар еріксіз қусырылады. Мұны олар «аң қомырғылау» деп айтады. Алда-жалда шепті жарып қашып кеткен аң үшін ондық, жүзбасылары қатаң жазаланады. Осылай еріксіз қомырғыланып, ортаға жиналған жан-жануардың саны мен сапасы анықталып, қажетті аң ғана ауланады. Қоңыр аңды көзсіз қыра бермейді. Бұл іс қатаң тәртіппен жүргізіледі. Яғни жаз айларында болуы мүмкін жорыққа қажет ас-тамақ дайындалады, сонымен қатар жауынгерлер мен жорық жылқыларының қуаты, бабы сыналады.
Осындай салбурын-қомырғы туралы Өтукен қойнауында орналасқан Бітік Қанғай (Моңғолия, Арқанғай аймағы, Өндір-Ұлан сұмыны, Қануй өзені маңы) деген жердегі жартасқа бәдізделген ұйғыр жазуында, бұл өлкеде салбурын-қомырғы жүргізілгені туралы, алғашқы күні 730 жануар, 500 дала дуадағы ауланғаны хақында таңбаланған екен.
