Мәселен, мына есеп тапсырмасына қараңызшы. «Қорада бір тауық жүр, соңында төрт балапаны бар. Тауықтың екі балапаны жоғалды, қаншасы қалды?» немесе «Бөрте ешкі былтыр екі лақ тауып еді, биыл үш лақ туды. Сонда екі жылда бөрте ешкі неше лақ тапты?». Байқасаңыз, автор математикалық есептердің өзін қарапайым үй құстары немесе жануарлар арқылы балаға түсіндіреді. Бұл тапсырма арқылы бала математикалық есепті шешіп қана қоймай, үй жануарларының атын, оның баласының қалай аталатынын есіне сақтап алады. Бұның өзі біріншіден, жауапкершілік, екіншіден, ұлт ісіне араласып жүрген Алаш зиялысының қазақ баласына оқу-білім нәрін қайтсек тез сіңіреміз деген сұраққа жауап іздегенін аңғарамыз.
Ал келесі мысалға (Міржақып Дулатұлы мисалы деп берген) назар аударсақ. Аталған тапсырма «Жетінің ішіндегі күндер» деп аталады. Толық мазмұны былай: «Бір жетінің ішінде неше күн бар? Бейсенбіден кейін қай күн? Сейсенбі қай күннің артынан келеді? Серсенбіден екі күн өткенде қай күн болады?» дей келе күндерді ретімен санап шығуды тапсырған. Қазақ ішінде өскен, өз тілінде сөйлейтін мектеп баласы үшін бұл аса қиын емес. Тіпті бұны балалар мектепке дейін көкейіне тоқып, жатқа айта беретін болған. Ал қайраткер бұл тапсырманы бастауыштың бірінші жылы оқылатын оқулығына енгізгені тегін емес.
Халқымыздың көшпелі өмірін математикалық есепке енгізген Дулатұлының қиялы мен үмітінде шек жоқ. «Мырқымбайдың бір қалтасында 4, екінші қалтасында 3 асығы бар, сонда оның асығы нешеу?» немесе «Біздің үйде қырқылған тоқты 5, қырқылмағаны 4, сонда бізде неше тоқты бар?», «Желіде 9 құлын байлаулы, үшеуі ағытылды, сонда желіде неше құлын қалды?» деген есептер тікелей қазақ балаларының күнделікті өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен қабысып жататыны анық. Осыдан кейін балалар аталған есепті түсінбей қалатынына еш күмәніңіз болмас.
Бізді қызықтырғаны, Міржақып Дулатұлының «Есеп құралындағы» әрбір кесте мен амалдардың баланың жас ерекшелігіне қарай түсінікті тілмен жазылғаны. Былайша айтқанда, автор енді ғана мектеп табалдырығын аттаған оқушы математикалық оқулықты ашқанда, одан зерікпейтін кітап құрастырған.
Бір ғасыр бұрын жарық көрген қазақша оқулықтардың ішінде «Қазақстан» мемлекет баспасының Күншығыс бөлімінен шыққан Халел Досмұхамедұлының «Оқушының саулығын сақтау» атты шағын оқулық – қазақ баласына қажетті кітаптың бірі. Онда автор оқушылардың күнделікті оқу барысындағы жеке әрекеттері мен тұрмыстық танымдары топтастырылған. «Шылым тартпа, насыбай атпа, темекінің зиянды екенін ұмытпа», «Ымыртта, алакөлеңкеде, нашар жарықта оқыма, жазба, жұмыс қылма» деген сияқты күнделікті тәртіп, гигиена, оқу мен саулыққа қатысты ескертпелерді бала санасына құюға құлшынған. Х.Досмұхамедұлы осы кітабының соңына мынадай лебіз қосқан: «Осы «Оқушының саулығын сақтау» атты кітапшаны Холландия үкіметінің бұйрығымен нағыз білгіш деген доқтырлар жазған екен. Кітапшада мектепте саулық сақтау шарттары үгіт ретінде жазылған, «мынау зиян, мынау пайдалы» деп ұстазы шәкіртіне үгіттеу түрінде айтылған», дей келе аталған оқулық-кітапшаның денсаулықты сақтауға үйрететін толық құрал деп түсінуге болмаса да, осында айтылған шарттар орындалып тұрса, жас буынның таза болып, дұрыс өсуіне аз болса да себепкер болатынын алға тартады.
Әрі қарай автор осы кітапты не үшін аударып, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне бейімдегенін де айтады: «Қазақ-қырғыз мектептерінде саулық сақтау жұмыстарының нашар екеніне күйініп, тілімізде саулық сақтау туралы ешбір құралдың жоқтығын ескеріп, осы кітапшаны аударып басуды мақұл көрдік». Көрдіңіз бе, кешегі ұлт зиялылары әр ісінде, әр шаруасында ұлт мүддесін басты орынға қойып, халқымыздың болашағы үшін жұмыс істеген.
Сонымен бірге «Қазақша-орысша тілмәш» атты сөздік те осыдан 100 жыл бұрын Қошке Кемеңгерұлының жетекшілігімен жарық көргені мәлім. Бұл мұралар қайта басылып шықты да. Ұлтты ояту жолына бел шеше кіріскен Алаш зиялыларының қиын жылдары талай оқулық жазып, аударып, оны қазақ баласының кәдесіне жаратуға атсалысқаны – тарихи еңбек.
