СУРЕТТЕРДЕ: Джордж Мердоктің кітабындағы қазақ қызының бейнесі; осы кітаптағы қазақы сандық; осы кітаптағы киіз үйдің сызбасы.
Ол кітабына қосқан тасмандықтар – материктің оңтүстігінде орналасқан Аустралияның Тасмания аралының абориген халқы. Еуропамен қарым-қатынас кезінде олар бірқатар ерекше этникалық топтарға бөлінді. Өткен ғасырдың тең жартысында Тасмания аборигендері ақ қоныстанушылар тарапынан болған қастандықтан жойылып кеткен делінеді. Бұл халықтың жалпы саны 2016 жылғы санақ бойынша 23 000 адам болған. Деректерге сүйенсек, олар еуропалықтар келгенге дейін 8 000 жыл бойы сыртқы әлемнен толығымен оқшауланған. 1803 жылы британдық отарлау басталу алдында бұл өлкедегі тасмандықтардың саны 3 000–15 000 болғаны айтылады. Аталған халықтың саны кейінгі үш онжылдық ішінде күрт төмендеді. Осылайша, 1835 жылға қарай тек 400-дей толыққанды Тасман аборигендері ғана аман қалды, көпшілігі лагерьлерде қамауға алынды, 47-сі келесі 12 жыл ішінде қайтыс болды. 1847 жылы Уибаленнада аман қалған соңғы 47 адам Хобарттың оңтүстігінде орналасқан Устрицаға көшірілді. Тасмандықтардың тілдері жойылды. Ғылыми зерттеулер аталған аралда қолданылатын тілдер бірнеше түрлі тіл тобына жататынын айтады. Кейбір түпнұсқа тасман тіліндегі сөздерді Палава тұрғындары (Тасмания маңындағы Фурно аралындағы бүгінгі күнге дейін сақталған еуропалық ерлер мен Тасман аборигендік әйелдерінен тарағандар) қолданады. Қазір Тасманияда тұратын мыңдаған адамдар өздерін аборигендік тасманиялықтар деп біледі, өйткені олардың көптеген әйелдері Фурно аралдары мен Тасмания материгінде еуропалық еркектерден бала сүйді.
Ал Үндістанның оңтүстігін мекен еткен Тода халқы да – жойылып бара жатқан халықтың бірі. Сол үшін де өткен екі ғасырдан бері олардың өмір салты мен тарихы, мәдениеті туралы әлем ғалымдары жиі жазып келеді. ХХ ғасырда Тода халқының саны 700-ден 900-ге дейін өсіпті. Үндістандағы үлкен ұлттардың санатына қосылмайтын бұл халықты ғалымдар сыртқы келбеті, мінез-құлқы және тіршілігі басқа халықтарға мүлде ұқсамайтынын айтып, зерттеп келеді. Ғалым Мердоктің кітабына енген жойылып бара жатқан халықтар туралы айтсақ, әрі қарай жалғаса береді. Ал енді оның біз туралы не жазғанын оқырманға жеткізейін.
Кең-байтақ даланы мекендеген түркі халықтарының бірі ретінде қазақтарды айтуға болатынын, әлдебір себептермен олар бұрын «қырғыздар» деп аталғанымен, төл атауы «қазақ» екенін жазған автор сол кездегі ұлтымыздың саны үш миллионнан астам екенін де айтады. «Қара қырғыздарға туыс келетін бұл халық бас пішімі домалақ, ат жақты, кең маңдайлы, қысқа мұрынды, қысыңқы көзді, селдір сақалды келеді. Қазақтардың алыстағыны көру түйсігі өте керемет». Осылай дей келе автор қазақтардың көбінің сауатсыз екенін айта отырып, олардың қандай дінге сенетінін, қандай тілде сөйлейтінін, уақыт өлшемі қалай екенін анық жазады. «Қазақтар жыл санауда сандарды қолданбайды. Мысал ретінде олар «менің жылым жылқы» дей салады».
Осыдан кейінгі сөз ұлтымыздың ұшы-қиырсыз ұлан байтағындағы жыртылып-айырылатын аң-құстар мен жануарлар турасында өрбиді. Аңшылық, қансонар, соғым сою сынды дәстүрлері мен тіршілік ұстанымы туралы да арнайы тоқталады. «Қазақ даласында қатты дауылдар, табиғи апаттар көп болады. 1827 жылы бір жүздің 10 мың түйесі, 30 мың сиыры, 20 мың жылқысы, миллионнан астам қойы апатқа ұшырады». Ғалымның бұл дерегі бізге малшылар өмірінің қиындығы мен жапа-машақатын сезіндірмек. Қашаннан бері «малым – жанымның садағасы» деп білген халқымыз үшін кейбір табиғи апаттардың ел байлығын ойсыратып кетуге шақ қалғанын еске салады.
Батыс жұрты үшін біздің көшпелі өміріміз тым қызық һәм түсініксіз сезілетіні шындық. Себебі олар сияқты отырықшы елге дөңгелек киіз үй тігіп, әр маусым сайын оны әр тарапқа көшіріп, соның ішінде марқайып, соның ішінде аунап-қунау біртүрлі болып елестері хақ. Сол үшін де олардың оқығаны мен зиялысы кең жүректі көшпелі жұрттың киіз үйінің құрылымын, қадір-қасиетін оқырмандарына түсіндіруге құлшынатыны сөзсіз.
Ал ұлтымыздың тұрмыс-тіршілігінде төрт түліктің алатын рөлі жоғары екенін білеміз. Америкалық антрополог өз кезегінде Қамбар ата түлігінің халқымыздың мал шаруашылық өміріндегі маңыздылығына назар аударады. Ол адамнан зият жылқы жануарының естелігіне, шашасына шаң жұқпайтын, жотасына күн қонақтайтын есті айғырлардың үйірін қалай қорғайтынын жазады. Сан ғасырдан бері белдеуінен ат кетпеген қазақ халқының ат үстінде ойланып, ат үстінде қалғыған сырбаз тағдыры туралы да айтады. «Қазақтар әдетте сейіл-серуенге немесе той-томалаққа жүйрік ат мінеді. Ауыздықпен алысқан тұлпарлардың үстінде олар өте сәнді көрінеді. Ал қазақ көші – мерекелік көрініс. Әйелдер барын киіп, мінген аттарына әдемі ер-тұрман салып, алдына отырған балалардың бесігін де өзгеше сәнмен алып жүреді. Анадайдан қарасаң, көштің ұзындығы бірнеше километрге дейін созылып жатады». Шынымен де алыстан қараған адамға көшіп бара жатқан қазақтың керуенінде өзгеше салтанат пен көрініс бар екені сөзсіз. Ал бұны шетелдіктердің сезінуі де тегін емес.
Ғалым Джордж Мердок қазақтың тұрмыс-тіршілігін, тарихын, мәдениетін жіті зерттегені сонша, тіпті өткен ғасырлардың өзінде халқымыз күнделікті тұрмыста тұтынатын азықтарды, яғни құрт-май, ірімшік, айран сияқты сүт өнімдерін өздері жасап, ешкімге алақан жаймай тірлік кешкенін де баян етеді. Төрт түлігін байлығым деп білген қазақ үшін жылқыдан асқан жануар жоқ, қымыздан асқан сусын болмағанын да америкалық ғалым сезінсе керек.
«Көшпелі өмір сүру салтында шаруашылықтың материалдары тез сынбайтын бұйымдардан жасалады. Сондықтан қазақтар себеттер мен қыш бұйымдардан гөрі ағаш, метал, тері мен маталарды көп пайдаланады». Бұл да сайын даладағы саналы жұрттың табиғатпен етене өмір сүріп, өз қажетін өзі қамдағанының бір белгісі. Әне сол замандарда ағаштан түйін түйген шеберлер мен теріден ат әбзелдерін жасайтын қолы ептілердің ел арасында беделге ие болғанын әлі ұмытқан жоқпыз.
Келесі беттерде автор ұлтымыздың киім-кешек мәдениеті және оның жасалу жолдары туралы қалам тербейді. Қазақтың киім мәдениетіндегі тері, жүн, мақта, матаның рөлі хақында да ой қозғайды. Сонымен бірге қаншама далалық халық болса да, қазақтардың сыртқы келбетке, киіну мәдениетіне көңіл бөлгенін жасырмайды. «Олар өз байлығын көрсете білетін халық. Байлар алтын-күміспен күптелген, жібек пен барқыттан жасалған қымбат киімдер киіп, ер-тұрманын, тізгін-ноқтасын, белбеуін жылтырақ металдармен әдіптейді. Әйелдер бағалы жүзік, білезік, алқалар тағады. Қазақтар мұндай қымбат бұйымдарды айырбас арқылы алады. Орталық Азияның қақ ортасындағы керуен жолында отырғанымен, бұл халық саудамен айналыспайды». Әрі қарай отбасы дәстүрі, әкенің әулетіндегі орны мен беделі, қазақтың «үлкенді сыйлау, кішіні аялау» дәстүрі сынды құндылықтарға да автор осы кітабынан орын берген.
«Қазақтар атыс қаруы пайда болғанға дейін садақ, жебе, әртүрлі найза, балта, қамшы сияқтыларды қару ретінде пайдаланды. Олар кейде түнгі жорықтарға шығуға шебер болды. Жауын жеңсе, сол жақтан барымта әкелуді де жөн санайды». Шындығында, ұлтымыздың ат үстіндегі өмірі күрестер мен қақтығыстарға толы болғаны рас. Әне, сондай сәттерде келген жаудың бетін қайтару үшін найза мен қылыш, садақ пен жебе елін қорғау үшін аттанған ер азаматтың сенімді қаруы болды. Бұл өз жері мен елін аман алып қалуға ниетті әр азаматтың басында болған іс. Батыс оқығанын ұлтымыздың барымта, құн төлеу, енші бөлу, қонақжайлылық, алыстан келген қонақ пен жолаушының жағдайын жасау сынды өзге халықтарда сирек кездесетін дала дәстүрлері де қатты қызықтырғанын аңдадық. Сонымен бірге автор қазақтың дүние есігін ашқанынан қара жер қойнына енгенге дейінгі өмірінде сәби сүю, үйлену, айттыру, құдалық, қалыңмал беру, бесік құдалық, діни мейрамдар мен жаназалық дәстүрлердің маңызды екенін де атап өтеді. Осының бәрі қара өлең мен ән-күйдің, эпостық дастандардың көмегімен жыр-думанды болатынын да тілге тиек етеді әрі қазаққа арнаған тарауын халқымыздың социалистік дәуірге қадам басқанын, тұрмыс-тіршілігі сол заманға бейімделгенін айтады. Мүмкін АҚШ ғалымы кешегі кеңес өкіметі кезінде қазақ халқы ауыр қысымға ұшырап, саны азаятынын болжаған шығар, кім білсін?!
