Қазақ даласында жазғытұрым алтындай аударылып-төңкеріліп көшетін табын-табын киік еркіндік пен азаттықтың, сұлулық пен сертшілдіктің символы. Біздің елде ғана өсіп-өнгендіктен қазақпен тағдырлас жануар да осы киік. Оған күмән келтіре алмайсыз. «Жан едім мен де сертшіл далада өскен, сен-дағы жалтармадың, жолды кестің» дегені бар Кәкімбек Салықовтың. Бұдан бұрынғы Сәкен Сейфуллиннің «Ақсақ киігін» айтпай-ақ қояйық. Аталған тұлғалардан бұрын өмір сүрген Ықылас «Жезкиік» күйінде жоғарыдағы қасиеттердің бәрін қамтып және өзінен кейін жазған шығармалардың алдына түсіп кеткендей көрінеді де тұрады. Бұл туындыны Жаппас Қаламбаев пен Саян Ақмолданың орындауында қобыздан тыңдаса, әуен аспандай ашылып, даладай күңіренеді. Дәуірдің үнін салады. Оркестрдің орындауында құлақ түрсе, кең атырапты кернеп, бүгін жазылған шығармадай естіледі. Тіпті джаз оркестрінің аспаптарына салса да құлпырып шыға береді. Түп бастауы қобыз болғанымен, Жанғали Жүзбай, Қайрат Айтбаевтар домбырада шалғанда арқаландырып қана қоймай, өксітетін тұстары да анық сыз береді. Бертінде Әнел Туырлықбаеваның орындауында жетігеннен де тыңдадық. Үзіліп тұр. Мәңгілік туынды осылайша жылдармен бірге жасап, халқының көкейінде жаңғыра береді деген сөз.
Бастапқыда күй жайма-шуақ есіліп, жанды жайдары сезімге бөлеп, арынды ағысына ілестіріп ала жөнеледі. Еркін тыныстаған сарын екпіндей келе жандүниеңді алапат дүбірге шақыратындай сезіледі. Бір уақта бастапқы сарын бәсеңдегендей кейінге ысырылып, арғы жағынан терең мұң мен толғауы тоқсан сұрапыл саз сыбыс береді-ақ. Алғашқы екпін жоғалып кетпейді, бірақ. Сол жойқын сарынның алапат қуаты келе-келе тереңдей түседі де, бір жерлерінде өксіп-өксіп қалып, әрі қарай құлашты әуен қайта басталып бара жатады.
Осындай шоқтықты туындыны оркестрге тұңғыш түсірген Алдаберген Мырзабеков екен. Кейінде шығарманың үзінділері көптеген өнер туындыларын көркемдеуде қолданылғанынан хабардармыз. Өнертанушы Айгүл Ерғалиева бұл шығарма туралы: «Ықылас Дүкенұлының «Жез киік» күйі – қазіргі заманғы қобыз музыкасының көркемдік құндылық тұрғысынан шоқтығы биік үлгілерінің бірі. Халық жадында, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып жеткен туынды айрықша сюжеттік және музыкалық семантикасымен қызықтырады. Күй атаулының дүниеге келтіретін себептің баршасы халық санасында күй аңызы түрінде сақталып, таралып отырғаны белгілі. Бұл жөнінде академик А.Жұбанов: «Жез киікке» арнаған күйінде композитор өз ойын, сезімін бейнелейді. ...Оптимистік шабытқа толы күй. Күйді тыңдағанда оның мелодиялық сазының басынан аяғына дейін ширағы және сымбатты болып келетініне... өмірге деген сүйіспеншілігіне бас иген автордың таланты» – деп еді», дейді.
Музыканың тілі – әмбебап. Ол бір жағы шаттық та, бір жағы шер мен нала болып та есіліп жатуы кәдік. Кісінің жандүниесіне – көңіл күйіне қарай әсер ете беруімен құдіретті. Әйтпесе осыншама көл-көсір дүние күй деп атала сала ма? Қобыз күңірене келе небір таңғажайып әуендер салғанын байқамай да қалуыңыз мүмкін. Көлденең кездескен құралайды жатырқамай келесі бір басқа киік емізіп кете беретін қазақтың кең даласындағы бөкендерге қарағанда жалғыз-ақ нәрсе еске түспесі анық қой. Киік құрлы еркін де азат, бір-бірінің баласын емізіп, бауырына басып жүре беретін киік құрлы бауырмал қазақтың басынан не өтпеді? Өзінен мың жыл бұрын өмір сүрген Қорқытты түсінде көріп, содан қалған киелі мұраны ұстаған Ықыластың басынан ғана емес, жан-жүрегінен өткен құбылыстың бір парасы даланың киіктеріне қарағанда шер толқытып туламауы мүмкін бе? Сондықтан «Жезкиік» күйінің аңызы да әр алуан болуы – заңдылық. Әркім өзінше тыңдап, парықтап аларға керек. Әзірге ақылға қонғаны мынау: «Арқаның Бетпақдала мен жапсарындағы Ақтау, Ортау, Қызылтау деп аталатын сілемді таулары ерекше шұрайланғанда, ел жайлауға қонған кез. Осындай бір табиғат пен адам қауышып, жайлаудың қызық күндері басталған шақта дәулескер күйші Сайдалы Сары Тоқаның үйінде Арқаға даңқы жайылған күйші-домбырашылардың басы қосылып қалса керек. «Сары Тоқаның інісіндей» болып кеткен қобызшы Ықылас, ән мен күйді тел меңгерген Дайрабай, домбыраға тіл бітіретін Қыздарбек бар. Бұлардың ауылдары Сары Тоқа ауылына жапсар. Содан соң Тоқаның жасының үлкендігін сыйлап, ел жайлауға шыққанда арнайы келіп сәлем беруді әдет еткен.
Орайы келген осындай бір шақ болса керек, сұхбат құрып отырғанда ауыл іргесіндегі жоннан асып, төгілген алтындай болып қалың киік көрінеді. Ғажайып көрініс әркімді-ақ қайран қалдырады. Сонда, қашаннан ұшқыр ойлы, шалт мінезді Тоқа: «Мынау бір көз алдыңнан кетпесе деп тілейтін сұлу сурет екен. Шыныменен сұлулықты дыбыс етіп саусақтарыңа ілгендерің рас болса, осы суретті күй етіп көріңдерші!», дейді ғой.
Тоқаның әлгі өтінішіне алдымен Ықылас елеңдеп, аз-кем абыржи толқып отырады да, қара қобызына қол созады. Іле қыл қияқты құшырлана шалып, әлгі бір сұлу суреттен бірде кем емес сырлы сазды құйқылжыта төгеді. Күй бір тыңдауға ойнақы болып көрінгенмен, осынау даланың мұң-сырын тұяғына ілестірген арман-киіктей болып, азаттықты дәріптейді.
Күй біткенде жанары жасаурап отырған Дайрабай: «Апыр-ай, Ықам-ай, адам жанын айтқызбай түсінетін жампоз екенсіз ғой! Тусаң ту! Әлгі сырлы саз қырдың қызыл киігін қиялдағы жез киікке айналдырып жіберді-ау!» деген екен».
P.S. Мұндай аңыздан соң күйді тыңдамау мүмкін бе?
