– Әбдімәлік Нысанбайұлы, ғылым саласындағы қызметіңізге елу жыл толған екен. Сізді осы елеулі оқиғамен құттықтай отырып, өзіңіздің ғылым жолындағы шығармашылығыңыздың қайнар бастаулары, ғалым болуыңызға ықпалын тигізген кісілер туралы білгім келеді.
– Қазақтың кең даласы рухани қазынаға дархан екені белгілі. Оның әрбір қырында өзіндік тұнып тұрған тарих бар. Оларды елеп-екшеп, шынайы тұстарын, ақтаңдақтарын айқындай алсақ, онда сан ғасырлық рухани байлығымызды бағалағанымыз. Міне, халқымыздың жадында сондай өзіндік сүбелі орны бар өлкесі болып саналатын Сыр өңіріндегі Қарауылтөбе ауылында өткен ғасырдың отызыншы жылдарының аяғында дүниеге келдім. Кезінде әкемді бұрынғы кеңестік саяси жүйе “халық жауы” деп әділетсіз жала жапқандықтан, тоталитарлық режімнің қыспағының қандай болатынын жастайымнан сезініп өстім. Кейін ол кісінің ақталуына қол жеткізгеніме тағдырға ризалығымды білдіремін, бұл ғұмырда адам үшін әділдік пен әділеттіліктің орны ерекше екен. Әділдікке қарай ұмтылу – менің өмірлік қағидатыма айналған еді. Жастайымнан арманым жақсы ғылыми жұмыс пен тартымды еңбектер жазу арқылы әкеге ескерткіш орнату. Менің өмірде азамат болып қалыптасуыма, кейін ғылым жолына түсуіме Қатира апам мен Рысты әжемнің сіңірген еңбегі зор. Сондықтан оларды әр кезде құрметпен еске аламын. Ал енді өзім көптеген қазақ жастары сияқты білім мен ғылымның ордасы болған Алматыға жетуге асықтым. Сөйтіп, 1960 жылы жолдамамен еліміздің Ғылым академиясының қабырғасында, нақтырақ айтсақ, алдымен Химия ғылымдары институтында, содан кейін Философия және құқық институтында ғылымдағы еңбек жолымды бастадым. Содан бері ғылым кеңістігінде қызмет атқарғаныма 50 жыл толған екен. Осы жарты ғасырлық үздіксіз ғылыми ізденістер мен ақиқатқа ұмтылыстардың мен үшін қиындығы да, қызығы да мол болды. Ғылым саласында қазіргі кезеңге дейін ғылыми қызметкерлік лауазымның төменгі сатыларынан институт директоры және Қазақ энциклопедиясы бас редакторы дәрежесіне дейінгі қызметтердің барлығын атқарып шықтым. “Математикадағы ақиқаттың табиғатын ашудағы сәйкестік принципінің маңызы” атты тақырыпта кандидаттық диссертацияны көрнекті ғалым, профессор И.В.Кузнецовтың ғылыми жетекшілігімен Мәскеуде 1964 жылдың аяғында қорғадым. Ол кездегі ғылым саласындағы диссертациялық қорғаулар қазіргі кезеңдегімен салыстырғанда, әлдеқайда күрделірек болатын. Мектеп пен институтты қазақ тілінде бітіріп, еліміздің бұрынғы астанасында орыс тілінде математиканың күрделі философиялық-дүниетанымдық және логикалық-әдіснамалық мәселелерін зерттеу оңай шаруа емес болатын. О.А.Жәутіков, Б.А.Розенфельд, А.Н.Колмогоров сияқты атақты математик-ғалымдардың лекциялары мен көмектері көп септігін тигізді. Сол кезеңдегі еліміздегі философия саласындағы Б.М.Кедров, Ж.М.Әбділдин, Қ.Х.Рахматуллин, Э.В.Ильенков, В.С.Степин, В.А.Лекторский сияқты көрнекті мамандармен ғылыми-шығармашылық қарым-қатынаста болып, нағыз кәсіби шыңдалу мектебінен өткеніме қуаныштымын. Кейінірек, 1975 жылдың басында “Математикалық білімді синтездеу мен дамытудың диалектикалық-логикалық принциптері” атты тақырыпта докторлық диссертация қорғадым. Шынтуайтына келгенде, кейінгі шығармашылық табыстарға жастық шақта қордаланған сапалы білім мен дағдылар үлкен теориялық іргетас болды. Міне, соның арқасында үздіксіз ғылыми ізденістер жасаудың көптеген қыр-сырларын меңгеріп, қазіргі уақытқа дейін ондаған монографиялар мен жүздеген мақалалар жаздым. Олардың ең таңдаулылары қазіргі кезеңде әлемнің 25 тілінде жарық көрді. Бұл менің қазақ жеріндегі философиялық ойлау мәдениетінің өркендеуіне, Қазақстан Республикасының жаңа тарихи кезеңдегі орнықты дамуына, өзінің рухани тәуелсіздігін нығайта түсуіне қосқан үлесім деп білемін.
– Халықаралық аренада жарық көрген еңбектеріңіз және ғылыми жаңалықтарыңыз туралы нақтырақ айтып өтсеңіз. Жалпы халықаралық деңгейде Қазақстан ғылымының таныла түскені оның бәсекеге қабілеттілігін көрсетпей ме?
– Жалпы мәдениеттің бір көрнекті салалары ғылым мен философия болып табылады. Біз ғылым және соның негізінде техника мен технологияны жан-жақты дамыту арқылы ғана өркениетті елдердің санатына қосыла аламыз. Жаппай бәсекелестік белең алған заманда өзімізді ешқандай әлеуметтік және экономикалық қыспақтардан қорықпай, лайықты деңгейде ұстай аламыз. Рухани қауіпсіздікті нығайтудың бір векторы – еліміздегі ғылымның дамуын сапалы деңгейге көтеру екені анық. Әрине, түрлі ғылыми орталардың қаржысына біздерді шақыруын құп алып, халықаралық конференциялары мен конгрестерінде ғылыми баяндамалар жасап, журналдарында мақалаларымызды жариялап, кітаптарымызды жарыққа шығарып отырса, онда Қазақстан Республикасындағы ғылым деңгейі мен қазақ халқының рухани кеңістігі туралы әлем халықтары тереңірек және кеңірек таныса түсетініне шүбә келтіруге болмайды. Ал енді менің жеке шығармашылығыма келетін болсақ, онда Ресейдегі дүние жүзіне танымал “Вопросы философии”, “Социологические исследования”, “Философия образования”, Америка Құрама Штаттарындағы “Культурное наследие и социальная трансформация” сияқты журналдарда мақалаларым жиі шығып тұрады. Мен олардың халықаралық редакциялық кеңес құрамында мүшемін. Сонымен қатар қазіргі кезеңде Новосібір қаласындағы Ресей Ғылым академиясының Философия және құқық институтымен және Минскідегі мемлекеттік университетпен тығыз шығармашылық байланысым бар. Жақында үш елдің әлеуметтік саясатын салыстырып зерттеуге арналған үлкен екі томдық монография жарық көрді. Ал енді АҚШ, Түркия, Иран, Қытай және т.б. елдерде бірнеше іргелі мақалалар мен монографиялар жарық көріп, қазақтар мен жалпы Қазақстанның философиясы мен саясаттану саласы кеңінен әлем кеңістігінде насихатталды. Ғылым саласындағы шығармашылығымды шетелдіктер де лайықты бағалауда. Мәселен, 2005 жылы Анкарада “Түркі әлемі сыйлығының” иегері атанғаным есте қалды. Қытайдың Ухань қаласындағы Ғылым және технология университетінің “шақырылған профессоры” атағы берілгені біздер үшін қуанышты хабар болды.
– Өзіңіз басқаратын ғылыми-зерттеу институтында ғылымды ұйымдастырушы, осы мекеменің басшысы болғаныңызға биыл 20 жылдан асқан екен. Енді осы екі міндеттің өзара байланысы туралы айта кетсеңіз.
– Иә, ғалым болу өзінше қиын дүние екені ежелден белгілі. Ғылыммен айналысуды “инемен құдық қазғандай” деп бағалаған халықпыз ғой. Жалпы қазіргі заманда кез келген ұжымға басшы, жетекші болудың өзі оңай шаруа емес. Философия және құқық институтына 1990 жылы 17 мамырда баламалы демократиялық сайлау арқылы директорлық қызметке келгенім рас. Ғылыми қызметкерлер ұжымы үш үміткердің ішінде маған сенім білдіргені мені үлкен жауапкершілікке итермеледі. Міне, сол тарихи кезеңнен бері қазіргі Философия және саясаттану институтының жетекшісі болып келемін. Институтымыздың қабырғасында кезінде заңтанушы ғалымдармен бірігіп өткерген өткен ғасырдың 60-шы, 70-ші және 80-ші жылдарғы ғылыми ізденістермен, шығармашылықпен айналысуларымыз да есте қалыпты. “Теорияны құрудың диалектикалық-логикалық принциптері” атты жаңа көлемді монография үшін біздер 1974 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы бірінші сыйлықтың иегері атандық. Одақта белгілі болған академик Жабайхан Әбділдин басқарған диалектикалық логика мектебінің қалыптасуына үлесімді қосқаныма қуаныштымын. Сол мектептің негізін салушылардың бірі ретінде бір топ ғалымдармен бірге 1984 жылы Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болдым.
Еліміздің тәуелсіздігіне қол жеткізген алғашқы жылдары қоғамдағы барлық салалар сияқты ғылымның жағдайына да оңай тиген жоқ. Бұрынғы тоталитарлық мемлекет ыдырап, гиперинфляция күшейіп, жағдайымыз өте нашарлап тұрған 1991-1996 жылдары институтқа басшылық жасау өте қиын болды. Директорлық қызметтің өзі ғылыми-ұйымдастыру, зерттеудің стратегиясы мен әдіснамасын өзгерту мәселесімен тікелей байланысты. Сондықтан менің алдымда негізгі философиялық бағыттар мен ғылыми кадрлардың негізгі құрамын институт қабырғасында сақтап қалу проблемасы тұрды. Сонымен бірге ескі философияны өзгертіп, жаңа заманның рухани ахуалына лайықты жаңа философияны қалыптастыру қажет болды. Ондай қиындықтарды төзімділікпен жеңе білдік. Қазіргі кезеңде жағдай жақсарды, институтымызда 20-дан аса ғылым докторы, 25-тен аса ғылым кандидаты табысты жұмыс атқаруда. Шағын типографиямыз бар, “Адам әлемі”, “Әл-Фараби” деп аталатын екі бірдей халықаралық деңгейде мойындалған ғылыми журналдарымыз әр тоқсан сайын жарыққа шығып тұрады. Оларда қазіргі заманның күрделі теориялық және қолданбалы мәселелері бойынша мақалалар жарияланады. Сонымен қатар біз өзіміз орындаған ғылыми жобаларымызды уақытылы ұжымдық және жеке монография ретінде шығарамыз. Сонымен қатар институтта философияның үш мамандығы бойынша докторлық диссертациялар қорғалатын Диссертациялық кеңесіміз бар. Қысқаша айтқанда, еліміздегі философия мен саяси ғылымдарының биік теориялық деңгейінің сақталуына, оның үнемі өрбіп, дамып отыруына, осы салалар бойынша білікті ғылыми кадрлардың дайындалуына үлес қосып келе жатқан ғылыми мекемеміз еліміздің рухани тәуелсіздігін нығайта түсу үшін қажет деген ойдамын. 2003 жылдан бері біздің мамандарымыз қолданбалы-сараптамалық зерттеулермен де айналысып, мемлекетіміздің рухани және практикалық өміріне көмегін тигізетін ғылыми ұсыныстар, сараптамалар жасап келеді. Бұл теория мен практиканың өзара үндесе бастағанының белгісі деп ойлаймын. Ғылым дамуының жаңа тарихи кезеңге сәйкес келетін келбеті осындай.
– Қазіргі кезеңдегі ғылымдағы дәстүрлер жөнінде ой қозғайтын болсақ, онда жалпы бұл салада жаңашылдық пен дәстүрлер бір-бірімен астасып жатпай ма? Бұрынғы философия мен қазіргі философияның өзара ұқсастығы мен айырмасы қандай?
– Кез келген жаңа дүние қоғамда орнын тауып, шынайы түрде беки алса, онда ол бірте-бірте әлеумет үшін дәстүрге айналады. Ал ескірген дәстүр әрқашанда жаңа құбылыстарға орнын беруге мәжбүр болады. Бұл өмірдің өзіндік диалектикасы. Кешегі коммунистік үстемдікке, идеологияға қызмет еткен философия қазіргі кезеңде адамның әлемді еркін рухани игеруінің саласына айналуға талаптануда. Дегенмен, ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі адамзаттың философиялық мәселелері ретінде қойған іргелі дүниелерден ауытқып кетуге болмайды. Мәселен, адами өмірдің мәнін, адам болмысын іздемеген, оны түсіндіруге, зерделеуге тырыспаған философия философия емес, құр ақылгөйсушілік болып табылары анық. Сондықтан философияның ең негізгі мәселесі адам мен әлемнің қатынасы, адам, оның дүниетанымы, құндылықтары, бостандығы мен құқықтары мәселесі. Ал адамның өмірінің мәні оның руханиятымен тікелей байланысты. Қазақ халқының тарихи дәстүрлі және қазіргі руханиятының бастауларына әлеуметтік-мәдени және тарихи-философиялық пайымдаулар жасау маңызды болғандықтан өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында институтымызда алғаш рет қазақ философиясының тарихын зерттейтін арнаулы бөлімнің ашылуына күш салдым. Өйткені, философиясы жоқ халық болмайды. Әдетте, қазақ халқы дарынды философ халық деп есептеледі. Қазақ халқында Еуропадағыдай рационалды, жүйелі түрдегі философия болмаған деушілер де табылды. Дегенмен, қазіргі кезеңде философияның бір ғана кейіпте болмайтындығын әлем зиялылары мойындай бастады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасын жүзеге асырудың барысында көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі қазақ халқының философиялық мұрасын 20 том шамасында біршама жинақтап алғанымызға қуанамыз. Әлемдік философияның озық үлгілерінің 20 том түрінде алғаш рет қазақша сөйлей бастағаны да елеулі оқиға деуге тұрарлық. Сонымен бірге Әл-Фарабидің он томдық шығармалар жинағы қазақ тілінде тұңғыш рет жарық көрді. Енді біз өзіміздің тілімізде елу томдық философиялық мұрасы бар халықпыз. 2010-2011 жылдарда “Қазақтың этикасы мен эстетикасы”, “Фарабитану” және “Тәуелсіз Қазақстан философиясы” атты үш том қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылып жарық көрмек. Биыл әлемдік және ұлттық философиялық мұра негізінде “Батыс философиясы” және “Шығыс философиясы” атты студенттерге, магистранттарға, докторанттарға арналған көлемді екі оқу құралы жарық көрді. Бәсекеге қабілетті адам болу, толық, рухани жағынан жетілген адам қалыптастыру бүгінгі күннің өскелең талабы. Ал енді қазіргі кезеңде барлық елдерде қоғамдық ғылымдар жаһанданудың әртүрлі қырларын зерттеуге бет бұруда. Өйткені, жаһандану объективті үдеріс ретінде өмірдің барлық қатпарларына еніп келеді. Жаһанданудың жақсы жағы да, теріс жағы да бар екені белгілі. Жақсысы – біз тәуелсіз мемлекет ретінде оқшауланып қалмаймыз, әлемдік интеграцияның барлық көріністерін тікелей сезінеміз, мәдениетаралық қатынастардың бел ортасында болып, үнемі өркениеттік сұхбатта боламыз. Теріс жағы – жаһандану кез келген ұлттық ерекшелікті басып-жаншып, сұрықсыздандыра түседі, бұқаралық мәдениет барлық әлеуметтік кеңістікте басым болуға ұмтылады. Енді ғана ұлттық жаңғыру жолына түскен халықтар үшін бұл үдерістердің зияндылығы осындай кейіпте байқалады.
Жалпы толеранттылық, соңғы он жыл бойы негізін қалыптастырып келе жатқан жаңа өзара түсінісу философиясы қазіргі заманның орнықты дамуына қызмет ететін философиялық жүйе болмақ деген ойдамын. Қоғамдағы саяси-әлеуметтік орнықтылық, алға қарай сеніммен жылжу, жедел даму әрбір адамның өмірін мазмұнды етуге қолайлы жағдай жасары анық. Сондықтан қазіргі заманның жаңа интегралдық философиясы – адамға бет бұрған, адам мүддесін қорғайтын философия болуы тиіс деген пікірдемін.
– Қазақ диаспорасы мәселесі еліміздегі теориялық және практикалық жағынан алғанда өзекті проблемалардың қатарына жатады емес пе? Кезінде диаспоратануды ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізген де сіз болатынсыз...
– Еліміздің тәуелсіздігі жарияланған кезде алғашқылардың бірі болып “диаспоратану” деген ұғымның ғылыми айналымға енуіне үлес қостым. Міне, енді қазіргі кезеңде етек-жеңімізді жинап, шетелдік кеңістікте өмір сүріп жатқан бауырларымызды ішке тартып, рухани-мәдени жағынан біртұтас халыққа айналуға қадам жасап жатқандығымыз қуантады. Еліміздің тәуелсіздігін нығайта түсуімен қатар Елбасы Н.Ә.Назарбаев алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөліп келеді. Қазақ жерінен кезінде әртүрлі себептермен көшіп кеткен және көшуге мәжбүр болған қандастарымыз қазіргі таңда тәуелсіз мемлекетімізге орала бастады. Халықаралық деңгейде “репатриант” деп аталатын бұл құбылыстың қазіргі жаһандану заманында өзектілігі арта түсуде. Ал енді ғалымдар тұрғысынан жасалған әрекеттерге келетін болсақ, онда жалпы бұл мәселе біздің институттың ауқымында ғылыми жоба ретінде екі рет кешенді түрде зерттеліп, “Қазақ диаспорасы: мәселелері және болашағы” деген тақырыпта ұжымдық монография формасында жарық көрді. Екінші кітап Еуразиялық интеграция ауқымындағы қазақ диаспорасы мәселесіне арналды. Әрине, диаспора мәселесінің әлі де көптеген әлеуметтік-философиялық, құндылықтық-дүниетанымдық және практикалық тиімді шешімін табуға тиісті тұстары баршылық. Мәселен, қандастарымыздың азаматтық алуы мен квота мәселесі өзінің күрделі екенін байқатуда. Әрине, бұл мәселелерге біржақты қарауға да болмайды. Ең негізгі тұғырнамалық бағдар – қазақ халқының біртұтас ұлтқа айналуының сан қырлы тетіктерін іске қосуға тырысуымыз қажет, соның бір қыры әлемдегі қырықтан астам елдердегі бес миллионнан астам халқы бар қазақ диаспорасы мәселесі.
– Тәуелсіз елге қазіргі заманда рухани тірек болатын өзіндік ұлттық идеямен байланысты қазақ философиясы қажет емес пе?
– Ұлттық идея халық үшін барлық тарихи кезеңдерде маңызды рухани күш болғаны белгілі. Ал енді бұл құбылыстың түпкі мәніне, құрылымына назар аударатын болсақ, онда ол ең алдымен өзінің рухани кіршіксіздігімен, болашаққа деген арман-тілегімен айрықшалануы тиіс. Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты үнемі рухани-адамгершілік бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби замандастарына “қайырымды, ізгілікті қаланың” қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай пендеге арнап “Адам бол!” деп нақты кеңесін берген, Шәкәрім болса ар-ұяттан, ұжданнан әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығын іздеген. Осы айтылғандарға орай, қазіргі заманда еліміздің азаматтарына құндылықтық бағдар болатын, болашақтың жарқын жолын анықтайтын ұлттық идея қажет екеніне күмән келтіруге болмайды. Басқаша айтқанда, оның сипаттамасын ұлттық идеологияның нақтыланған, тарихи кезеңге бейімделген рухани моделі іспетті феномен деп беруге болады. Ұлттық идея Қазақстан жағдайында жергілікті тұрғындарды ғана жарқын болашаққа жетелейтін бағдар, көшбасшы ой-тұжырым ғана емес, сонымен бірге ол алыс және жақын шет елдердегі қандастарымыздың жүрегін жібітетін, көңілдерін биікке барынша көтеретін, рухани деңгейде әрқайсысына демеу болатын қасиетке ие болуы керек. Жалпы ұлттық идеяға деген зәрулік қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде бекер туындамайды. Ұлттық идея, негізінен, жас ұрпаққа, жас мамандарға, жас отбасыларға алға қарай жылжуға ауадай қажет құдіретті әлеуметтік-рухани күш болуға тиіс. Қазақ философиясы еліміздің рухани тәуелсіздігінің көрінісі, ел бірлігінің рухани тірегі. Рухани дамудың негіздері толық қаланбаған елде идея сан қилы бағытта өрбиді, ал ол мемлекетте өмір сүретін барлық азаматтардың игілігіне, мүддесіне қызмет етсе құба-құп. Егер әр түрлі этностық, діни, әлеуметтік топтарды бір-біріне қарама-қарсы қоюды, олардың ірге жігін ашуды мақсат еткен жалпы мемлекеттік идея болса, онда ол түбінде сол елдің ыдырауына, мемлекеттің құлдырауына әкеліп соғады. Біздің жағдайда өзінің белгілі бір маңыздылығын сақтайтын трансұлттық, құрлықтық сипаттағы идея – еуразиялық идея болып табылады. Ол идеяның негізгі бағдары – мәдениаралық ықпалдасу, әртүрлі салалардағы коммуникацияны тереңдете түсу және бұрыннан қалыптасып қалған сан түрлі құндылықтар шеңберінің іргесін сөкпеу деп түсіну керек. Бұл идеяның сонымен қатар саяси үдеріс деңгейінде де өзіндік көрінісі бар. Өйткені, түбінде бірнеше ғасырлық тарихи жолымыз ұқсас елдермен байланысты жандандырып отыру игілікті іс және ол көптеген тарихи-мәдени, әлеуметтік сабақтастықты қамтамасыз ететін фактор деген ойдамын. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі ұлттық идеясының өзіндік бір нұсқасын төмендегідей тұжырымдауға болады: “Бастауларды ұмытпастан, біз бірлесіп әрбір қазақстандықтың игілігі үшін күшті, өркениетті және демократиялық Қазақстанды құрамыз”. Бұл ой-тұжырымның үш маңызды іргетасы бар екенін байқаймыз: біріншіден, ол рухани бастауларды, халықтың тарихи мұрасын ұмытпауға шақырады; екіншіден, әрбір қазақстандыққа ортақ игілік болатын бірлік мәселесін көтереді; үшіншіден, Қазақстанның бәсекеге қабілетті өркениетті, демократиялық ел болуына ұмтылыс жасау қажеттілігі айтылады. Бұл тұжырымның өміршеңдігі мен оның халықтың көңілінен шығар-шықпасын уақыт көрсетері анық.
– Сіздің жетекшілігіңізбен құрылған халықаралық деңгейдегі ғылыми мектепте ғылыми еңбектер жазған көптеген шәкірттеріңіз бар. Отбасыңыздың мүшелері де ғылымға жақындығымен танылады. Енді осы мәселелерге тоқталсаңыз.
– Философия, мәдениеттану, саясаттану, социология ғылымдары бойынша қазіргі күнге дейін менің ғылыми жетекшілігіммен 65 ғылым докторы, 100-ден астам ғылым кандидаты білікті маман ретінде дайындалды. Олардың ішінде отандастарымыздан басқа Ресейдің, Түркияның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Әзірбайжанның азаматтары да бар. Қазіргі таңда олар өз елдерінде ғылым мен білім салаларында табысты қызмет атқаруда. Осылай халықтар арасындағы байланыс негізінен ғылым мен білім, мәдениет пен рухани салада өрбісе, онда ортақ руханилығымызды дамыта түсеріміз анық. Жалпы осы руханилық мәселесін күн тәртібіне толыққанды қоя білуіміз керек, оны тереңірек ғылыми мәселе ретінде зерттеуіміз қажет. Профессор Серік Нұрмұратовтың басшылығымен “Қазақ руханиятының қалыптасуы мен дамуының тарихи-философиялық және этномәдени негіздері” атты қызғылықты жоба зерттелуде. Менің оқушыларым диалектика, онтология, таным теориясы, философиялық антропология, аксиология салаларының іргелі мәселелерімен де айналысады.
Жеңгелеріңіз Зейнеш Әшенқызы ғұмырымда тамаша жар, өмірлік серік болып отыр. Ол да ғылым саласында көптеген жылдар бойы жемісті еңбек етті. Химия ғылымдарының кандидаты. Сол кісінің арқасында ғылым мен білім саласында, жалпы шығармашылықта көптеген жетістіктерге жеттім деп айта аламын. Тағы айта кететін нәрсе: ол тек ұлым мен қызымның аналары ғана емес, сонымен қоса немерелерімізді де жақсы тәрбиелей алды. Соның айғағы болар, жалпы отбасымыз ғылым жолын таңдаған орта болып табылады. Ұлым Назар заң ғылымдарының кандидаты, қызым Динара философия ғылымдарының кандидаты. Ол қазіргі уақытта өзінің отбасымен Ыстамбұл қаласында тұрады. Халықаралық деңгейде аудармашылықты шебер меңгерген маман. Бес немереміз бар. Үлкеніміз Шыңғысхан Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономика университетінің аспирантурасын үздік бітіріп, экономика саласы бойынша ғылым кандидаты атанды. Ортаншы немере Данияр Қазақ гуманитарлық-заң университетін үздік бітірді. Қазір қалалық прокуратура қызметкері. Айжан Лондонның түбіндегі Рединг университетінде “Болашақ” бағдарламасы бойынша жоғары оқу орнын өте жақсы бітіріп келгеннен кейін ғылыми-зерттеу саласында қызмет атқаруда. Одан кейін кішкентай Әмір мен Дәмір өсіп келеді. Яғни, ғылым мен білім менің отбасым үшін түбегейлі мәні бар рухани құндылықтар болып табылады. Менің арманым қазақ халқының әрбір азаматының өмірлік ұстанымы өркениетті елдердегідей деңгейге жетсе екен деймін. Сонда ата-бабамыз көксеген Жер-ұйықты Қазақстанда өз қолымызбен жасай аламыз.
Халық пен мемлекет тарапынан еңбегім жоғары бағаланды. Елбасының Жарлығымен Қазақстан ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген қайраткері, Президенттің бейбітшілік пен рухани келісім сыйлығының лауреаты, “Достық” және “Парасат” ордендерінің иегері атандым.
– Рахмет, Әбеке! Мерейлі тойыңызбен тағы да құттықтаймыз! Шығармашылық шабытыңыз шарықтап, халқымыздың жоғары руханияты мен мәдениеті арқасында еліміздің бірлігі арта түссін!
Әңгімелескен Серік НҰРМҰРАТОВ, философия ғылымдарының докторы, профессор.
– Әбдімәлік Нысанбайұлы, ғылым саласындағы қызметіңізге елу жыл толған екен. Сізді осы елеулі оқиғамен құттықтай отырып, өзіңіздің ғылым жолындағы шығармашылығыңыздың қайнар бастаулары, ғалым болуыңызға ықпалын тигізген кісілер туралы білгім келеді.
– Қазақтың кең даласы рухани қазынаға дархан екені белгілі. Оның әрбір қырында өзіндік тұнып тұрған тарих бар. Оларды елеп-екшеп, шынайы тұстарын, ақтаңдақтарын айқындай алсақ, онда сан ғасырлық рухани байлығымызды бағалағанымыз. Міне, халқымыздың жадында сондай өзіндік сүбелі орны бар өлкесі болып саналатын Сыр өңіріндегі Қарауылтөбе ауылында өткен ғасырдың отызыншы жылдарының аяғында дүниеге келдім. Кезінде әкемді бұрынғы кеңестік саяси жүйе “халық жауы” деп әділетсіз жала жапқандықтан, тоталитарлық режімнің қыспағының қандай болатынын жастайымнан сезініп өстім. Кейін ол кісінің ақталуына қол жеткізгеніме тағдырға ризалығымды білдіремін, бұл ғұмырда адам үшін әділдік пен әділеттіліктің орны ерекше екен. Әділдікке қарай ұмтылу – менің өмірлік қағидатыма айналған еді. Жастайымнан арманым жақсы ғылыми жұмыс пен тартымды еңбектер жазу арқылы әкеге ескерткіш орнату. Менің өмірде азамат болып қалыптасуыма, кейін ғылым жолына түсуіме Қатира апам мен Рысты әжемнің сіңірген еңбегі зор. Сондықтан оларды әр кезде құрметпен еске аламын. Ал енді өзім көптеген қазақ жастары сияқты білім мен ғылымның ордасы болған Алматыға жетуге асықтым. Сөйтіп, 1960 жылы жолдамамен еліміздің Ғылым академиясының қабырғасында, нақтырақ айтсақ, алдымен Химия ғылымдары институтында, содан кейін Философия және құқық институтында ғылымдағы еңбек жолымды бастадым. Содан бері ғылым кеңістігінде қызмет атқарғаныма 50 жыл толған екен. Осы жарты ғасырлық үздіксіз ғылыми ізденістер мен ақиқатқа ұмтылыстардың мен үшін қиындығы да, қызығы да мол болды. Ғылым саласында қазіргі кезеңге дейін ғылыми қызметкерлік лауазымның төменгі сатыларынан институт директоры және Қазақ энциклопедиясы бас редакторы дәрежесіне дейінгі қызметтердің барлығын атқарып шықтым. “Математикадағы ақиқаттың табиғатын ашудағы сәйкестік принципінің маңызы” атты тақырыпта кандидаттық диссертацияны көрнекті ғалым, профессор И.В.Кузнецовтың ғылыми жетекшілігімен Мәскеуде 1964 жылдың аяғында қорғадым. Ол кездегі ғылым саласындағы диссертациялық қорғаулар қазіргі кезеңдегімен салыстырғанда, әлдеқайда күрделірек болатын. Мектеп пен институтты қазақ тілінде бітіріп, еліміздің бұрынғы астанасында орыс тілінде математиканың күрделі философиялық-дүниетанымдық және логикалық-әдіснамалық мәселелерін зерттеу оңай шаруа емес болатын. О.А.Жәутіков, Б.А.Розенфельд, А.Н.Колмогоров сияқты атақты математик-ғалымдардың лекциялары мен көмектері көп септігін тигізді. Сол кезеңдегі еліміздегі философия саласындағы Б.М.Кедров, Ж.М.Әбділдин, Қ.Х.Рахматуллин, Э.В.Ильенков, В.С.Степин, В.А.Лекторский сияқты көрнекті мамандармен ғылыми-шығармашылық қарым-қатынаста болып, нағыз кәсіби шыңдалу мектебінен өткеніме қуаныштымын. Кейінірек, 1975 жылдың басында “Математикалық білімді синтездеу мен дамытудың диалектикалық-логикалық принциптері” атты тақырыпта докторлық диссертация қорғадым. Шынтуайтына келгенде, кейінгі шығармашылық табыстарға жастық шақта қордаланған сапалы білім мен дағдылар үлкен теориялық іргетас болды. Міне, соның арқасында үздіксіз ғылыми ізденістер жасаудың көптеген қыр-сырларын меңгеріп, қазіргі уақытқа дейін ондаған монографиялар мен жүздеген мақалалар жаздым. Олардың ең таңдаулылары қазіргі кезеңде әлемнің 25 тілінде жарық көрді. Бұл менің қазақ жеріндегі философиялық ойлау мәдениетінің өркендеуіне, Қазақстан Республикасының жаңа тарихи кезеңдегі орнықты дамуына, өзінің рухани тәуелсіздігін нығайта түсуіне қосқан үлесім деп білемін.
– Халықаралық аренада жарық көрген еңбектеріңіз және ғылыми жаңалықтарыңыз туралы нақтырақ айтып өтсеңіз. Жалпы халықаралық деңгейде Қазақстан ғылымының таныла түскені оның бәсекеге қабілеттілігін көрсетпей ме?
– Жалпы мәдениеттің бір көрнекті салалары ғылым мен философия болып табылады. Біз ғылым және соның негізінде техника мен технологияны жан-жақты дамыту арқылы ғана өркениетті елдердің санатына қосыла аламыз. Жаппай бәсекелестік белең алған заманда өзімізді ешқандай әлеуметтік және экономикалық қыспақтардан қорықпай, лайықты деңгейде ұстай аламыз. Рухани қауіпсіздікті нығайтудың бір векторы – еліміздегі ғылымның дамуын сапалы деңгейге көтеру екені анық. Әрине, түрлі ғылыми орталардың қаржысына біздерді шақыруын құп алып, халықаралық конференциялары мен конгрестерінде ғылыми баяндамалар жасап, журналдарында мақалаларымызды жариялап, кітаптарымызды жарыққа шығарып отырса, онда Қазақстан Республикасындағы ғылым деңгейі мен қазақ халқының рухани кеңістігі туралы әлем халықтары тереңірек және кеңірек таныса түсетініне шүбә келтіруге болмайды. Ал енді менің жеке шығармашылығыма келетін болсақ, онда Ресейдегі дүние жүзіне танымал “Вопросы философии”, “Социологические исследования”, “Философия образования”, Америка Құрама Штаттарындағы “Культурное наследие и социальная трансформация” сияқты журналдарда мақалаларым жиі шығып тұрады. Мен олардың халықаралық редакциялық кеңес құрамында мүшемін. Сонымен қатар қазіргі кезеңде Новосібір қаласындағы Ресей Ғылым академиясының Философия және құқық институтымен және Минскідегі мемлекеттік университетпен тығыз шығармашылық байланысым бар. Жақында үш елдің әлеуметтік саясатын салыстырып зерттеуге арналған үлкен екі томдық монография жарық көрді. Ал енді АҚШ, Түркия, Иран, Қытай және т.б. елдерде бірнеше іргелі мақалалар мен монографиялар жарық көріп, қазақтар мен жалпы Қазақстанның философиясы мен саясаттану саласы кеңінен әлем кеңістігінде насихатталды. Ғылым саласындағы шығармашылығымды шетелдіктер де лайықты бағалауда. Мәселен, 2005 жылы Анкарада “Түркі әлемі сыйлығының” иегері атанғаным есте қалды. Қытайдың Ухань қаласындағы Ғылым және технология университетінің “шақырылған профессоры” атағы берілгені біздер үшін қуанышты хабар болды.
– Өзіңіз басқаратын ғылыми-зерттеу институтында ғылымды ұйымдастырушы, осы мекеменің басшысы болғаныңызға биыл 20 жылдан асқан екен. Енді осы екі міндеттің өзара байланысы туралы айта кетсеңіз.
– Иә, ғалым болу өзінше қиын дүние екені ежелден белгілі. Ғылыммен айналысуды “инемен құдық қазғандай” деп бағалаған халықпыз ғой. Жалпы қазіргі заманда кез келген ұжымға басшы, жетекші болудың өзі оңай шаруа емес. Философия және құқық институтына 1990 жылы 17 мамырда баламалы демократиялық сайлау арқылы директорлық қызметке келгенім рас. Ғылыми қызметкерлер ұжымы үш үміткердің ішінде маған сенім білдіргені мені үлкен жауапкершілікке итермеледі. Міне, сол тарихи кезеңнен бері қазіргі Философия және саясаттану институтының жетекшісі болып келемін. Институтымыздың қабырғасында кезінде заңтанушы ғалымдармен бірігіп өткерген өткен ғасырдың 60-шы, 70-ші және 80-ші жылдарғы ғылыми ізденістермен, шығармашылықпен айналысуларымыз да есте қалыпты. “Теорияны құрудың диалектикалық-логикалық принциптері” атты жаңа көлемді монография үшін біздер 1974 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы бірінші сыйлықтың иегері атандық. Одақта белгілі болған академик Жабайхан Әбділдин басқарған диалектикалық логика мектебінің қалыптасуына үлесімді қосқаныма қуаныштымын. Сол мектептің негізін салушылардың бірі ретінде бір топ ғалымдармен бірге 1984 жылы Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болдым.
Еліміздің тәуелсіздігіне қол жеткізген алғашқы жылдары қоғамдағы барлық салалар сияқты ғылымның жағдайына да оңай тиген жоқ. Бұрынғы тоталитарлық мемлекет ыдырап, гиперинфляция күшейіп, жағдайымыз өте нашарлап тұрған 1991-1996 жылдары институтқа басшылық жасау өте қиын болды. Директорлық қызметтің өзі ғылыми-ұйымдастыру, зерттеудің стратегиясы мен әдіснамасын өзгерту мәселесімен тікелей байланысты. Сондықтан менің алдымда негізгі философиялық бағыттар мен ғылыми кадрлардың негізгі құрамын институт қабырғасында сақтап қалу проблемасы тұрды. Сонымен бірге ескі философияны өзгертіп, жаңа заманның рухани ахуалына лайықты жаңа философияны қалыптастыру қажет болды. Ондай қиындықтарды төзімділікпен жеңе білдік. Қазіргі кезеңде жағдай жақсарды, институтымызда 20-дан аса ғылым докторы, 25-тен аса ғылым кандидаты табысты жұмыс атқаруда. Шағын типографиямыз бар, “Адам әлемі”, “Әл-Фараби” деп аталатын екі бірдей халықаралық деңгейде мойындалған ғылыми журналдарымыз әр тоқсан сайын жарыққа шығып тұрады. Оларда қазіргі заманның күрделі теориялық және қолданбалы мәселелері бойынша мақалалар жарияланады. Сонымен қатар біз өзіміз орындаған ғылыми жобаларымызды уақытылы ұжымдық және жеке монография ретінде шығарамыз. Сонымен қатар институтта философияның үш мамандығы бойынша докторлық диссертациялар қорғалатын Диссертациялық кеңесіміз бар. Қысқаша айтқанда, еліміздегі философия мен саяси ғылымдарының биік теориялық деңгейінің сақталуына, оның үнемі өрбіп, дамып отыруына, осы салалар бойынша білікті ғылыми кадрлардың дайындалуына үлес қосып келе жатқан ғылыми мекемеміз еліміздің рухани тәуелсіздігін нығайта түсу үшін қажет деген ойдамын. 2003 жылдан бері біздің мамандарымыз қолданбалы-сараптамалық зерттеулермен де айналысып, мемлекетіміздің рухани және практикалық өміріне көмегін тигізетін ғылыми ұсыныстар, сараптамалар жасап келеді. Бұл теория мен практиканың өзара үндесе бастағанының белгісі деп ойлаймын. Ғылым дамуының жаңа тарихи кезеңге сәйкес келетін келбеті осындай.
– Қазіргі кезеңдегі ғылымдағы дәстүрлер жөнінде ой қозғайтын болсақ, онда жалпы бұл салада жаңашылдық пен дәстүрлер бір-бірімен астасып жатпай ма? Бұрынғы философия мен қазіргі философияның өзара ұқсастығы мен айырмасы қандай?
– Кез келген жаңа дүние қоғамда орнын тауып, шынайы түрде беки алса, онда ол бірте-бірте әлеумет үшін дәстүрге айналады. Ал ескірген дәстүр әрқашанда жаңа құбылыстарға орнын беруге мәжбүр болады. Бұл өмірдің өзіндік диалектикасы. Кешегі коммунистік үстемдікке, идеологияға қызмет еткен философия қазіргі кезеңде адамның әлемді еркін рухани игеруінің саласына айналуға талаптануда. Дегенмен, ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі адамзаттың философиялық мәселелері ретінде қойған іргелі дүниелерден ауытқып кетуге болмайды. Мәселен, адами өмірдің мәнін, адам болмысын іздемеген, оны түсіндіруге, зерделеуге тырыспаған философия философия емес, құр ақылгөйсушілік болып табылары анық. Сондықтан философияның ең негізгі мәселесі адам мен әлемнің қатынасы, адам, оның дүниетанымы, құндылықтары, бостандығы мен құқықтары мәселесі. Ал адамның өмірінің мәні оның руханиятымен тікелей байланысты. Қазақ халқының тарихи дәстүрлі және қазіргі руханиятының бастауларына әлеуметтік-мәдени және тарихи-философиялық пайымдаулар жасау маңызды болғандықтан өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында институтымызда алғаш рет қазақ философиясының тарихын зерттейтін арнаулы бөлімнің ашылуына күш салдым. Өйткені, философиясы жоқ халық болмайды. Әдетте, қазақ халқы дарынды философ халық деп есептеледі. Қазақ халқында Еуропадағыдай рационалды, жүйелі түрдегі философия болмаған деушілер де табылды. Дегенмен, қазіргі кезеңде философияның бір ғана кейіпте болмайтындығын әлем зиялылары мойындай бастады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасын жүзеге асырудың барысында көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі қазақ халқының философиялық мұрасын 20 том шамасында біршама жинақтап алғанымызға қуанамыз. Әлемдік философияның озық үлгілерінің 20 том түрінде алғаш рет қазақша сөйлей бастағаны да елеулі оқиға деуге тұрарлық. Сонымен бірге Әл-Фарабидің он томдық шығармалар жинағы қазақ тілінде тұңғыш рет жарық көрді. Енді біз өзіміздің тілімізде елу томдық философиялық мұрасы бар халықпыз. 2010-2011 жылдарда “Қазақтың этикасы мен эстетикасы”, “Фарабитану” және “Тәуелсіз Қазақстан философиясы” атты үш том қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылып жарық көрмек. Биыл әлемдік және ұлттық философиялық мұра негізінде “Батыс философиясы” және “Шығыс философиясы” атты студенттерге, магистранттарға, докторанттарға арналған көлемді екі оқу құралы жарық көрді. Бәсекеге қабілетті адам болу, толық, рухани жағынан жетілген адам қалыптастыру бүгінгі күннің өскелең талабы. Ал енді қазіргі кезеңде барлық елдерде қоғамдық ғылымдар жаһанданудың әртүрлі қырларын зерттеуге бет бұруда. Өйткені, жаһандану объективті үдеріс ретінде өмірдің барлық қатпарларына еніп келеді. Жаһанданудың жақсы жағы да, теріс жағы да бар екені белгілі. Жақсысы – біз тәуелсіз мемлекет ретінде оқшауланып қалмаймыз, әлемдік интеграцияның барлық көріністерін тікелей сезінеміз, мәдениетаралық қатынастардың бел ортасында болып, үнемі өркениеттік сұхбатта боламыз. Теріс жағы – жаһандану кез келген ұлттық ерекшелікті басып-жаншып, сұрықсыздандыра түседі, бұқаралық мәдениет барлық әлеуметтік кеңістікте басым болуға ұмтылады. Енді ғана ұлттық жаңғыру жолына түскен халықтар үшін бұл үдерістердің зияндылығы осындай кейіпте байқалады.
Жалпы толеранттылық, соңғы он жыл бойы негізін қалыптастырып келе жатқан жаңа өзара түсінісу философиясы қазіргі заманның орнықты дамуына қызмет ететін философиялық жүйе болмақ деген ойдамын. Қоғамдағы саяси-әлеуметтік орнықтылық, алға қарай сеніммен жылжу, жедел даму әрбір адамның өмірін мазмұнды етуге қолайлы жағдай жасары анық. Сондықтан қазіргі заманның жаңа интегралдық философиясы – адамға бет бұрған, адам мүддесін қорғайтын философия болуы тиіс деген пікірдемін.
– Қазақ диаспорасы мәселесі еліміздегі теориялық және практикалық жағынан алғанда өзекті проблемалардың қатарына жатады емес пе? Кезінде диаспоратануды ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізген де сіз болатынсыз...
– Еліміздің тәуелсіздігі жарияланған кезде алғашқылардың бірі болып “диаспоратану” деген ұғымның ғылыми айналымға енуіне үлес қостым. Міне, енді қазіргі кезеңде етек-жеңімізді жинап, шетелдік кеңістікте өмір сүріп жатқан бауырларымызды ішке тартып, рухани-мәдени жағынан біртұтас халыққа айналуға қадам жасап жатқандығымыз қуантады. Еліміздің тәуелсіздігін нығайта түсуімен қатар Елбасы Н.Ә.Назарбаев алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөліп келеді. Қазақ жерінен кезінде әртүрлі себептермен көшіп кеткен және көшуге мәжбүр болған қандастарымыз қазіргі таңда тәуелсіз мемлекетімізге орала бастады. Халықаралық деңгейде “репатриант” деп аталатын бұл құбылыстың қазіргі жаһандану заманында өзектілігі арта түсуде. Ал енді ғалымдар тұрғысынан жасалған әрекеттерге келетін болсақ, онда жалпы бұл мәселе біздің институттың ауқымында ғылыми жоба ретінде екі рет кешенді түрде зерттеліп, “Қазақ диаспорасы: мәселелері және болашағы” деген тақырыпта ұжымдық монография формасында жарық көрді. Екінші кітап Еуразиялық интеграция ауқымындағы қазақ диаспорасы мәселесіне арналды. Әрине, диаспора мәселесінің әлі де көптеген әлеуметтік-философиялық, құндылықтық-дүниетанымдық және практикалық тиімді шешімін табуға тиісті тұстары баршылық. Мәселен, қандастарымыздың азаматтық алуы мен квота мәселесі өзінің күрделі екенін байқатуда. Әрине, бұл мәселелерге біржақты қарауға да болмайды. Ең негізгі тұғырнамалық бағдар – қазақ халқының біртұтас ұлтқа айналуының сан қырлы тетіктерін іске қосуға тырысуымыз қажет, соның бір қыры әлемдегі қырықтан астам елдердегі бес миллионнан астам халқы бар қазақ диаспорасы мәселесі.
– Тәуелсіз елге қазіргі заманда рухани тірек болатын өзіндік ұлттық идеямен байланысты қазақ философиясы қажет емес пе?
– Ұлттық идея халық үшін барлық тарихи кезеңдерде маңызды рухани күш болғаны белгілі. Ал енді бұл құбылыстың түпкі мәніне, құрылымына назар аударатын болсақ, онда ол ең алдымен өзінің рухани кіршіксіздігімен, болашаққа деген арман-тілегімен айрықшалануы тиіс. Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты үнемі рухани-адамгершілік бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби замандастарына “қайырымды, ізгілікті қаланың” қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай пендеге арнап “Адам бол!” деп нақты кеңесін берген, Шәкәрім болса ар-ұяттан, ұжданнан әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығын іздеген. Осы айтылғандарға орай, қазіргі заманда еліміздің азаматтарына құндылықтық бағдар болатын, болашақтың жарқын жолын анықтайтын ұлттық идея қажет екеніне күмән келтіруге болмайды. Басқаша айтқанда, оның сипаттамасын ұлттық идеологияның нақтыланған, тарихи кезеңге бейімделген рухани моделі іспетті феномен деп беруге болады. Ұлттық идея Қазақстан жағдайында жергілікті тұрғындарды ғана жарқын болашаққа жетелейтін бағдар, көшбасшы ой-тұжырым ғана емес, сонымен бірге ол алыс және жақын шет елдердегі қандастарымыздың жүрегін жібітетін, көңілдерін биікке барынша көтеретін, рухани деңгейде әрқайсысына демеу болатын қасиетке ие болуы керек. Жалпы ұлттық идеяға деген зәрулік қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде бекер туындамайды. Ұлттық идея, негізінен, жас ұрпаққа, жас мамандарға, жас отбасыларға алға қарай жылжуға ауадай қажет құдіретті әлеуметтік-рухани күш болуға тиіс. Қазақ философиясы еліміздің рухани тәуелсіздігінің көрінісі, ел бірлігінің рухани тірегі. Рухани дамудың негіздері толық қаланбаған елде идея сан қилы бағытта өрбиді, ал ол мемлекетте өмір сүретін барлық азаматтардың игілігіне, мүддесіне қызмет етсе құба-құп. Егер әр түрлі этностық, діни, әлеуметтік топтарды бір-біріне қарама-қарсы қоюды, олардың ірге жігін ашуды мақсат еткен жалпы мемлекеттік идея болса, онда ол түбінде сол елдің ыдырауына, мемлекеттің құлдырауына әкеліп соғады. Біздің жағдайда өзінің белгілі бір маңыздылығын сақтайтын трансұлттық, құрлықтық сипаттағы идея – еуразиялық идея болып табылады. Ол идеяның негізгі бағдары – мәдениаралық ықпалдасу, әртүрлі салалардағы коммуникацияны тереңдете түсу және бұрыннан қалыптасып қалған сан түрлі құндылықтар шеңберінің іргесін сөкпеу деп түсіну керек. Бұл идеяның сонымен қатар саяси үдеріс деңгейінде де өзіндік көрінісі бар. Өйткені, түбінде бірнеше ғасырлық тарихи жолымыз ұқсас елдермен байланысты жандандырып отыру игілікті іс және ол көптеген тарихи-мәдени, әлеуметтік сабақтастықты қамтамасыз ететін фактор деген ойдамын. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі ұлттық идеясының өзіндік бір нұсқасын төмендегідей тұжырымдауға болады: “Бастауларды ұмытпастан, біз бірлесіп әрбір қазақстандықтың игілігі үшін күшті, өркениетті және демократиялық Қазақстанды құрамыз”. Бұл ой-тұжырымның үш маңызды іргетасы бар екенін байқаймыз: біріншіден, ол рухани бастауларды, халықтың тарихи мұрасын ұмытпауға шақырады; екіншіден, әрбір қазақстандыққа ортақ игілік болатын бірлік мәселесін көтереді; үшіншіден, Қазақстанның бәсекеге қабілетті өркениетті, демократиялық ел болуына ұмтылыс жасау қажеттілігі айтылады. Бұл тұжырымның өміршеңдігі мен оның халықтың көңілінен шығар-шықпасын уақыт көрсетері анық.
– Сіздің жетекшілігіңізбен құрылған халықаралық деңгейдегі ғылыми мектепте ғылыми еңбектер жазған көптеген шәкірттеріңіз бар. Отбасыңыздың мүшелері де ғылымға жақындығымен танылады. Енді осы мәселелерге тоқталсаңыз.
– Философия, мәдениеттану, саясаттану, социология ғылымдары бойынша қазіргі күнге дейін менің ғылыми жетекшілігіммен 65 ғылым докторы, 100-ден астам ғылым кандидаты білікті маман ретінде дайындалды. Олардың ішінде отандастарымыздан басқа Ресейдің, Түркияның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Әзірбайжанның азаматтары да бар. Қазіргі таңда олар өз елдерінде ғылым мен білім салаларында табысты қызмет атқаруда. Осылай халықтар арасындағы байланыс негізінен ғылым мен білім, мәдениет пен рухани салада өрбісе, онда ортақ руханилығымызды дамыта түсеріміз анық. Жалпы осы руханилық мәселесін күн тәртібіне толыққанды қоя білуіміз керек, оны тереңірек ғылыми мәселе ретінде зерттеуіміз қажет. Профессор Серік Нұрмұратовтың басшылығымен “Қазақ руханиятының қалыптасуы мен дамуының тарихи-философиялық және этномәдени негіздері” атты қызғылықты жоба зерттелуде. Менің оқушыларым диалектика, онтология, таным теориясы, философиялық антропология, аксиология салаларының іргелі мәселелерімен де айналысады.
Жеңгелеріңіз Зейнеш Әшенқызы ғұмырымда тамаша жар, өмірлік серік болып отыр. Ол да ғылым саласында көптеген жылдар бойы жемісті еңбек етті. Химия ғылымдарының кандидаты. Сол кісінің арқасында ғылым мен білім саласында, жалпы шығармашылықта көптеген жетістіктерге жеттім деп айта аламын. Тағы айта кететін нәрсе: ол тек ұлым мен қызымның аналары ғана емес, сонымен қоса немерелерімізді де жақсы тәрбиелей алды. Соның айғағы болар, жалпы отбасымыз ғылым жолын таңдаған орта болып табылады. Ұлым Назар заң ғылымдарының кандидаты, қызым Динара философия ғылымдарының кандидаты. Ол қазіргі уақытта өзінің отбасымен Ыстамбұл қаласында тұрады. Халықаралық деңгейде аудармашылықты шебер меңгерген маман. Бес немереміз бар. Үлкеніміз Шыңғысхан Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономика университетінің аспирантурасын үздік бітіріп, экономика саласы бойынша ғылым кандидаты атанды. Ортаншы немере Данияр Қазақ гуманитарлық-заң университетін үздік бітірді. Қазір қалалық прокуратура қызметкері. Айжан Лондонның түбіндегі Рединг университетінде “Болашақ” бағдарламасы бойынша жоғары оқу орнын өте жақсы бітіріп келгеннен кейін ғылыми-зерттеу саласында қызмет атқаруда. Одан кейін кішкентай Әмір мен Дәмір өсіп келеді. Яғни, ғылым мен білім менің отбасым үшін түбегейлі мәні бар рухани құндылықтар болып табылады. Менің арманым қазақ халқының әрбір азаматының өмірлік ұстанымы өркениетті елдердегідей деңгейге жетсе екен деймін. Сонда ата-бабамыз көксеген Жер-ұйықты Қазақстанда өз қолымызбен жасай аламыз.
Халық пен мемлекет тарапынан еңбегім жоғары бағаланды. Елбасының Жарлығымен Қазақстан ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген қайраткері, Президенттің бейбітшілік пен рухани келісім сыйлығының лауреаты, “Достық” және “Парасат” ордендерінің иегері атандым.
– Рахмет, Әбеке! Мерейлі тойыңызбен тағы да құттықтаймыз! Шығармашылық шабытыңыз шарықтап, халқымыздың жоғары руханияты мен мәдениеті арқасында еліміздің бірлігі арта түссін!
Әңгімелескен Серік НҰРМҰРАТОВ, философия ғылымдарының докторы, профессор.
Соңғы жаңалықтар
Мемлекет басшысы Ресейдің Сыртқы істер министрін қабылдады
Президент • Кеше
