Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
МӘМС жүйесінде қандай өзгеріс бар?
Мемлекет басшысы биыл міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы заңға енгізілген өзгерістерді ресми бекітіп, құжатқа қол қойды. Бүгінде халықтың 83%-ы сақтандырылған болса, шамамен 3,3 миллион адам МӘМС жүйесінен тыс қалып отыр. Енді заңға енгізілген өзгерістердің нәтижесінде 2026 жылы шамамен 1 миллион адам МӘМС жүйесімен қосымша қамтылады. Бұл
шаруа Мемлекет басшысының «Әлеуметтік осал санаттарға жататын азаматтар үшін медициналық сақтандыруға аударымдар жергілікті бюджет есебінен төленуге тиіс» деген тапсырмасынан соң үйлесті. Тағы бір жаңалық, енді ресми тіркелген жұмыссыздар үшін де жарналар жергілікті бюджет есебінен төленеді.
Бұл қадам халықты жұмыспен қамту мәселелерінде әкімдіктердің жауапкершілігін арттырады. Облыс әкімдері жұмыс орындарын ашуға, кедейлікті азайтуға, халықты жұмыспен қамтуға қатысты белсенді іс-шаралар қабылдауға бұрынғыдан да ынталы болады. Әйтпесе, бюджет қаражаты есебінен сақтандырылатын азаматтар көбейіп, жергілікті әкімдікке салмақ салуы мүмкін.
Бүгінде МӘМС жүйесінде қосымша міндеттемелердің қосылуына байланысты жүйенің қаржылық жүктемесі күрт өскені байқалады. Осыған байланысты мемлекет тарапынан жарна мөлшерлемелерін кезең-кезеңімен арттыру ұсынылды. Яғни 2027 жылы – 2,2%, 2037 жылға дейін 4,7%-ға дейін біртіндеп өсіру межесі нақтыланды. Бұл ретте жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің жарна мөлшерлемелері өзгеріссіз қалады. Қабылданған заң туралы Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарова газетімізге берген сұхбатында: «Заңда негізгі міндеттемелерді Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (ТМККК) пакетінен МӘМС жүйесіне кезең-кезеңімен ауыстыра отырып, базалық мемлекеттік медициналық көмектің бірыңғай пакетін қалыптастыру тетіктері қарастырылған. Бұл қадам 2027 жылға қарай қаржыландырудың басым сақтандыру моделіне көшуге мүмкіндік береді. Мұнда шығыстардың арақатынасы ТМККК-ге 35%, МӘМС-ке 65% болады. Бүкіл әлемде пакеттерді бөлудің мұндай моделі мүмкіндігінше әлеуметтік бағдарланған болып саналады. Алайда қаражатты бақылаудың қатаң ережелерін белгілеп, ресурстарды барынша үнемдеу қағидаттарын енгізу арқылы ғана жүйені тиімді ете аламыз», деген еді.
Бұл қадам МӘМС есебінен медициналық көмектің тиімділігін арттыруға септеседі. Сонда медицинаға мемлекеттен, МӘМС есебінен бөлінген қаржының тиімділігін жұрт анық көреді.
Ауыл медицинасының мүмкіндігі артты
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен 2023 жылы «Ауылда денсаулық сақтауды жаңғырту» ұлттық жобасы басталған еді. Бұл қадам ауылдық елді мекендерді медициналық-санитарлық алғашқы көмек (МСАК) ұйымдарымен қамтамасыз етіп, шұғыл көмек көрсетуді жетілдіруге ықпал етті. Сол секілді ауылдағы денсаулық сақтау нысандарының кадрлық әлеуетін нығайтуға септігін тигізе бастады. Осы мақсатта 1100-ден астам медицина қызметкерлерін даярлау міндеті бекітілген-ді. Жоба шеңберінде әу баста 655 медициналық-санитарлық алғашқы көмек нысаны, яғни медициналық, фельдшерлік-акушерлік пункттер мен дәрігерлік амбулаториялар салу көзделген. Сол секілді 32 аудандық орталық аурухананы жаңғырту жұмыстары бекіді. Нақтылай кететіні, осы тапсырманың барлығы биыл жыл соңына дейін аяқталуға тиіс еді. Бүгінде жоспарланған 655 нысанның 645-інің құрылысы аяқталған. Бұл жоспар 98% орындалды деген сөз. Оның ішінде 226 нысан бұрын медициналық инфрақұрылым болмаған ауылдарда салынды. Ал 419-ы ескірген ғимараттардың орнына бой көтерген. Жоспардағы қалған 10 нысан да келер жылға қалмай пайдалануға беріледі деп мәлімдеп отыр.
Жобаның екінші бағыты бойынша инсульт орталығы, перинаталдық орталық, травматология, хирургия, медициналық оңалту бөлімшелері бар 32 жаңғыртылған орталық аудандық аурухананы пайдалануға беріледі деп жоспарланса, 14 нысанда жұмыс толық аяқталған. Басқа ауруханаларда қайта жаңарту, күрделі жөндеу жұмыстары қызу жүріп жатыр.
Нәресте өлімі азайды
Биыл елімізде жүкті әйелдерге мамандандырылған көмектің қолжетімділігі кеңейді. Әрі сәбилердің туа біткен даму кемістіктерін ерте анықтау жүйесі күшейді. 18 перинаталдық орталықтың базасында «Бір күндік клиникалар» жұмыс істейді. Онда 100 мыңға жуық жүкті әйел 500 мыңнан астам қызмет алды. Бағдарламаны іске асыру ұрықтың туа біткен кемістіктерін анықтаудың 13%-ға өсуіне, пренаталдық скринингтермен қамтудың 8%-ға ұлғаюына, даму кемістіктерінен нәресте өлімінің 15%-ға, даму кемістіктерінен бастапқы мүгедектіктің 7,5%-ға төмендеуіне әкелген. Осы бағытта жоғары технологиялық көмек дамып келеді. Феталдық хирургия енгізілді. Жыл басынан бері 92 жатырішілік операция жасалып, 105 нәресте аман қалған. Сондай-ақ егіз көтерген 79 жүкті әйел сәтті босанған. Уақтылы мамандандырылған көмекті қамтамасыз ету мақсатында 22 облыстық перинаталдық орталықта Ұрықты қорғау орталықтары ашылған. Осындай жұмыстардың арқасында 9 айдың қорытындысында, нәресте өлімі тарихи ең төменгі деңгейге жеткен. 1 мың тірі туған нәрестеге шаққанда – 5,84. Бұл 2024 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19,3%-ға төмен. 10 айда жаңа туған нәрестелердің өлімі 1 мың тірі туған нәрестеге шаққанда 3,4-тен 3,1-ге дейін төмендеген.
Біліктілік арттыру жылы
Қазір ауыл медицинасының сапасын жақсартудан бөлек, салада медициналық көмекті сатып алудың жаңа тәсілдерін енгізу, жалпы тәжірибе дәрігерлерінің біліктілігін арттыру сынды мәселелер де өзекті күйінде қалып тұр. Себебі ауылдарда медициналық нысандарды түгендедік дегенмен, екінші жақта кадр мәселесі ақсап тұрса тағы болмайды. Дамыған медицинаны білікті кадрларсыз елестету тіптен мүмкін емес. Сол тұрғыда Денсаулық сақтау министрі А.Әлназарова учаскелік дәрігерлердің құзыретін күшейтуге басымдық бере отырып, өңірлерді білікті медициналық кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында 2025 жылды Жалпы тәжірибе дәрігерлерінің біліктілігін арттыру жылы деп жариялады. Осы тапсырма шеңберінде практик дәрігерлер мен жалпы тәжірибе мейіргерлеріне қосымша білім беру бағдарламаларын әзірлеу, бекіту міндеті қойылды. Дәрігер, фельдшер, мейіргер, медициналық жоғары оқу орындары мен колледждердің оқытушылар құрамының білімі мен кәсіби дағдыларының деңгейін арттыру жөніндегі «Кадрлық қолдау: теңгерім және қолжетімділік» кешенді жоспары әзірленді. Оқыту бағдарламалары соңғы медициналық жетістіктер мен технологияларды, сондай-ақ заңнамалық, нормативтік актілердегі өзгерістерді ескере отырып дайындалған. Әр курс теориялық, негізінен практикалық сабақтарды, сонымен қатар өзін-өзі оқытуды қамтиды. Оқытудың жаңа бағдарламасымен үш жылдан аз жұмыс өтілі бар 2,5 мыңнан астам жалпы практика дәрігерлерін қамту жоспарланған.
Бұдан өзге 3,5 мыңнан астам мейіргер біліктілігін арттырса, медициналық колледждердің 1 600-ден астам педагогі оқумен қамтылады. Кадр мәселесіне қатысты ауқымды өзгеріс мұнымен шектелмейді. Бұдан былай медбикелер дәрігер міндетінің бір бөлігін өзіне алатын болды. Осы өзгеріс медициналық көмектің қолжетімділігін, сапасын арттыруға тиіс. Өйткені дәрігердің жүктемесі біршама азайған соң, олар жағдайы күрделі пациенттерге көбірек көңіл бөледі. Пациенттер медбикеге дәрігердің көмекшісі ретінде ғана емес, науқастарды қабылдайтын толыққанды маман ретінде жазыла алады. Сәйкесінше, медбике өзінің құзыреті шеңберінде диагноз қояды. Анықтамаларды ресімдейді, динамикалық бақылау жоспарына қатысты ұсыныстар береді. Осылайша, дәрігерлермен қатар медбикелердің де құзыреті артады.
Фармацевтикада отандық өндірушілер көбейеді
Есте болса, 2024 жылғы 1 шілдеден кейін өндірілген барлық дәрі-дәрмектер міндетті түрде таңбалануға тиіс деген талап бекітілген еді. Оған дейін Денсаулық сақтау министрлігі дәрілік заттарды цифрлық таңбалау, қадағалау жүйесін енгізуді бастаған. Бүгінде сол жұмыстар түгел аяқталып, таңбалаудың толық циклі жұмыс істейтін Орталық Азиядағы жалғыз ел болып отырмыз. Tanba тауарларын таңбалау мен қадағалаудың бірыңғай операторының деректеріне сүйенсек, жүйе тұрақты жұмыс істеп тұр. Барлық кезеңде 708 млн-нан астам пакет дәрілік заттар таңбаланған. Оның ішінде былтыр 1 шілдеден бастап өндірілген 661 млн қаптама, нақтыласақ, 399 млн-ы импорттық, 263 млн отандық өндірушілер шығарған қаптамалар бар. Қазір айналымдағы таңбаланған дәрілік заттардың саны – 530 млн. Оның 312 млн-ы – импорттық, 218 млн-ы – отандық. Таңбалауға қатысы жаңа жүйе сатып алу көлемін жоспарлап, цифрландырудың арқасында қажеттілікті дәл болжауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар өнімді нарыққа жедел шығаруды тіркеу жеңілдеп, мерзімі екі есеге қысқарды. Демек дәрі-дәрмектер енді айналымға бұрынғыдан ертерек түседі. Дәрі өндірілгеннен кейін елге кірген, дәріханаға жеткен, тұтынушының қолына тигенге дейінгі аралығы бақылауда болады. Заңсыз дәрі-дәрмек тасымалдаудың жолы кесілді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2029 жылға қарай отандық дәрілік заттардың ішкі нарықтағы үлесін 50%-ға дейін жеткізу жөнінде меже қойған еді. Содан бері фармацевтика саласын дамытуға қатысты кешенді іс-шаралар қабылданды. Отандық өндірушілерді қолдауға көңіл бөлініп, инвестиция салуға ниетті компанияларға жеңілдіктер жасалды. Жалпы, инвестициясыз 2029 жылға дейін Мемлекет басшысы бекіткен межені бағындыра аламыз деу қиын. Бүгінде «Pfizer», «Roche», «AstraZeneca» сынды әлемдік фармацевтикалық алыптармен үш ұзақмерзімді шарт жасалған. Аталған компаниялар шарттық өндіріс тапсырыс берушілері ретінде елімізде өз өнімдерін шығарып, жеткізуді жоспарлап отыр. Былтыр дәрі-дәрмек нарығының импортқа тәуелділігі шамамен 85%-ды құраған. Отандық өндірістің үлесі 15,1%-ға жуықтаған. Бұл көңіл көншітетін нәтиже емес. Өйткені дәрі-дәрмектің отандық өндірістегі көлемі ұлғаймай, бағасын бақылау қиын.
Былтыр жыл соңында елде 207 фармацевтикалық кәсіпорын тіркелді. Олардың ішінде 43-і дәрілік заттар өндірісіне, 164-і медициналық бұйымдар өндірісіне маманданған. Енді қабылданып жатқан іс-шаралардың арқасында дәрі-дәрмек нарығында өз орнымыз қалыптасуға тиіс. Себебі дәрі-дәрмек өндірісі тек экономикалық жағынан тиімді қадам ғана емес, ұлттық қауіпсіздік деңгейіндегі мәселе. Биылғы 10 айдың қорытындысында фармацевтикалық сектор кәсіпорындары өндірістің көлемін 11,7%-ға арттырып, құнын 156,6 млрд теңгеге жеткізген. Бұл – былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 16,4 млрд теңгеге артық. Бірінші жартыжылдықта салаға салынған инвестиция көлемі 77,1 млн долларды құрады. Жыл басынан бері Денсаулық сақтау министрлігіне инвестициялық келісімдер жасасуға 398,2 млрд теңгеге 246 дәрілік зат жөнінде 9 өтінім келіп түскен. Осыған қарағанда, қазіргі қарқын бәсең деп айтуға келмейді. Жұмыстың нақты нәтижесі қалай боларын белгіленген мезгілде, 2029 жылы көре жатармыз.
Сала қызметкерлері жан-жақты қорғалады
Статистикаға үңілсек, 2019–2023 жылдар аралығында елімізде қызметтік міндеттерін атқару кезінде 158 медицина қызметкері зардап шеккен, медицина маманына шабуыл жасау деректері биылдың өзінде бірнеше мәрте тіркелді. Осыны ескере келе, жедел медициналық жәрдем фельдшерлеріне арналған смарт бейнежетондарды енгізу жөніндегі қанатқақты жоба іске асты. Жаңа жобаның арқасында сала мамандарына жұмыс барысында әлдекім күтпеген шабуыл жасаса, жанжал шығарса, агрессия танытса, құқығын заңды түрде қорғауға мүмкіндік молаяды. Бейнежетондарда SOS батырмасы, геолокация функциясы, ауысым аяқталғаннан кейін жазбаларды автоматты түрде алу мүмкіндігі бар. Барлық құрылғы орталықтандырылған басқару жүйесіне қосылған. SOS сигналы мен бейнесигнал автоматты түрде ІІМ жүйесіне беріледі.
Қанатқақты кезеңнің қорытындысы да мұндай технология еліміздің басқа да өңірлеріне енгізілуге тиіс. Медициналық көмектің тиімділігін арттыруға септесетін Face ID жүйесі бар. Осы жобаға сәйкес науқастар емханаға келгенде Face-ID, веб-камера көмегімен жеке басының сәйкестігін нақтылайды. Бұрынғыдай емханаға бармаған пациенттің атына жалған дерек толтыруға жол берілмейді.
Жыл басынан бері денсаулық саласына енгізілген өзгерістердің баяны қысқаша осындай.
