Алаш қаласының Семейден оқшау болғаны жөнінде профессор, алаштанушы-ғалым Ерлан Сыдықовтың «Алаш қаласының тарихы» атты кітабында көптеген құнды мәлімет келтірілген. Сонымен қатар «Абай» журналында (№15, 2014) белгілі зерттеуші-журналист Мұрат Кенемолдиннің «Алаш қаласы болған» деген мақаласында да мол мағлұмат бар. Бұған қоса Алаш қаласына қатысты «План города Алаш утвержденный 28 ноября 1916 г.» деген қаланың сызба-картасы туралы да көптеген зерттеу жазылып, баспасөз беттерінде жарияланғаны есімізде. Тағы бір құнды дерек, Дина Қайымқызының «Ұстаз бен шәкірт» кітабында:
«...Сол маңда Алаш қайраткерлері бас қосатын, «Ес-Аймақ» жастардың театр үйірмесі ойын көрсететін, сондай-ақ Алаш полкінің 35 нұсқаушы офицерінің бірі штабс капитан Поповтың пәтерде тұрған Алаш қайраткері Мұқамедхан Сейітқұлұлының үйі бар. Астына Қайым Мұхамедханұлының өз қолымен «Менің туған үйімнің қалдығы (Бұрынғы Алтыбай көшесі)» деп жазған үйдің фотосуреті мен 1922 жылдың 22 мамырындағы үйді тәркілеу декретінде үйдің мекенжайы «Улица Пограничная, 107. г.Алаш», деп жазылған. Мұның құнды болатыны – Алашордаға қатысты маңызды стратегиялық нысандардың көбі осы Алаш қаласында болғаны айтылады.
Өткен ғасырдың басы 1917 жылғы 27 ақпанда Ресей империясында патша өкіметін құлатып, елде буржуазиялық-демократиялық республика орнатқан ақпан төңкерісінен кейін ел болудың қамына кіріскен қазақ қайраткерлері «Алаш» идеясы төңірегіне топтасты. Ең әуелі, оларға бас қосып, іс жүргізетін орталық қажет болды. Сөйтіп, Семей облыстық қазақ комитетінің басшысы Райымжан Мәрсекұлының ықпалымен қаланың «Заречная слободка» деп аталатын бөлігін «Алаш қаласы» деп атау туралы шешім шықты.
Бұл оқиғаға қатысты «Алаш қозғалысы» (Алматы, 2008) еңбегінде: «Семей қаласының жанындағы Заречная слободканы Алаштың орталығы ретінде жариялап, оны «Алаш» қаласы деп атаған. Бұл туралы 1917 жылдың 29 шілдесінде Заречная слободка тұрғындары жиналысының «Алаш қаласы туралы» хаттамасынан оқимыз. Хаттама соңына төраға ретінде Райымжан Мәрсеков қол қойған. Оны Алашорда төрағасы Ә.Бөкейханның «Алашорда» үкіметінің іске кіріскендігі туралы Орынборға жіберген жедел хатынан да көреміз. Онда: «Екінші қазақ-қырғыз сиезінің қаулысы бойынша 24 маусымда Алашорда Алаш қаласында іске кірісті», деп жазылған. 1917 жылдың 19 қарашасында Алаш қаласының думасына депутаттар сайлауы өткізілген. 21–22 қарашада осы Думаның алғашқы отырысында оның төрағалығына Б.Сәрсенұлы сайланған», делінген.
Тарихи деректерге жүгінсек, 1918 жылдың 18–21 маусымында Алашорда, Түркістан мұхтариаты және Башқұрт автономияларының большевизмге қарсы бірлесіп күресу жөніндегі келіссөзі Алаш қаласында өтті. Бұл сол кезде Қазақ автономиясы ресми астанасының қандай тарихи рөл атқарғанын аңғартатын тағы бір айғақ. Алайда қазір тәуелсіз Қазақстанның бұрынғы астаналары тізімінде Алаш қаласы ресми атала бермейтіні де белгілі.
«Туған қалам – Семейім» қорының төрағасы, өлкетанушы Серікбек Болатбекұлы: «...Семейдің сол жағалауын «Алаш қаласы» деп атауға шешім қабылданғанға дейін де дербес елді мекен болған. 1927 жылы Алаш қаласының атауын өзгерту жөнінде сөз болғанда халық қарсылық танытқан екен. Абыралы, Шыңғыстау, Шұбартау көтерілістерінің соққысы маңдайларына тиген кеңес билігі рухты халықтың райынан сескеніп, «Семейге қосылсаңыздар, көпір салынады» деп алдау сөздерін айтқан екен. Семей мен Алаш қалалары арасындағы қатынас халықты қажытқандықтан ел биліктің бұл сөзіне иланған», дейді.
Осылайша Алаш атауы XX ғасырдың аумалы-төкпелі кезеңінде Семей губерниялық атқару комитетінің шешімімен 1927 жылдың 7 қазан күні «Жаңа Семей» болып өзгертіледі.
Бұдан кейінгі сөз артық шығар. Абай еліндегі көзіқарақты зиялы қауымның ендігі үміт ететін салмақты тілегі – қала атауы қайтарылса, тарихи әділдік болар еді дейді. Бұл енді бүгінгі азат заманның, мейілінше бостан, еркіндік жағдайында ел басқарып отырған азаматтардың парасаты мен ерік-жігеріне байланысты шаруа деп топшылаймыз.
Абай облысы
