Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Манас Мамырұлы көрші Өзбекстанның қазіргі Науаи облысындағы Тамды жерінде дүниеге келген. Туған ауылындағы орта мектепті бітіргеннен кейін Ташкент қаласындағы Орталық Азия университеті физика факультетінің ядролық физика бөліміне оқуға түсті. Бұл – өткен ғасыр басында Орта Азиядағы жалғыз жоғары оқу орны болатын. Мұнда қазақтың талай айтулы азаматтары білім алған.
Университетті аяқтағаннан кейін кейіпкеріміз Зарафшан қаласындағы кен өндірісіне қызметке орналасады. Аталған өндіріске сол маңайдағы біраз кен орындары қараған. Соның ішіндегі ең үлкені – Мұрынтау карьері. Карьер 60-жылдары ашылған әлемдегі ең ірі кен орны саналды. 70-жылдары осы кен орнынан 60 тонна алтын өндірілген.
Оның айтуынша, Тамды өңірінде қазақтар көп шоғырланған. Әсіресе олардың дені ауылда тұрған. Көпшілігі осы кен орындарында еңбек етіпті. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін біраз қандасымыз атажұртқа оралып, Теміртау, Рудный, Степногор қалаларына қоныстанған. Бүгінде солардың көбі осы шаһарлардағы кен орындарында жұмыс істейді.
70-жылдардың басында Мұрынтау карьері жанынан Гаммаактивациялық талдау зертханасы құрылды. Аталған мекеме осы төңіректегі барлық кен орнына талдау жасап, ондағы пайдалы қазбалар қорына зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зертхана тікелей Мәскеудегі КСРО Орта машина жасау министрлігіне қарады. Өйткені сол кезеңде одақ көлеміндегі алтын, уран кен орындарының жұмысын осы министрлік қадағалайтын еді.
«Менің негізгі мамандығым – ядро-физик. Сондықтан «осындай зертхана ашылады, оған білікті мамандар керек» дегенді естіп, құжатымды тапсырдым, – деп бастады сөзін Манас аға. Мекеме басшылары соған мән берді-ау деймін. Шақырып алып, әңгімелесті. Сөйтіп, 1975 жылы зертханаға жұмысқа орналастым. Онда1994 жылға дейін істедім. Алдында инженер-физик, кейін ауысым басшысы болдым. Кеңес дәуірінде бұл зертхананың аты көп айтылмайтын. Құпия саналды. Зертхана жұмысы 1976 жылы қазан айында басталды. Ашылуына Мәскеуден КСРО Орта машина жасау министрлігінің өкілдері келіп қатысты. Біздің мекемеде өте тәжірибелі мамандар қызмет істеді. Оның ішінде ғалымдар да болды. Зертхана қызметкерлері осы аумақтағы кен орындарына сараптама жасап, талдау жүргізді. Пайдалы қазбалар қорын анықтады. Гаммаактивациялық талдау жасадық», деді ол.
Гаммаактивациялық талдау – кен орындары мен оларды технологиялық өңдеу өнімінің сынамасындағы алтын мен ілеспе элементтерді анықтайтын әдіс. Химия ғылымында әрбір элементтің өз сипаттамасы бар. Мәселен, білікті маман жасанды радиоактивтің қорғанысы өте күшті болатынын айтады. Ол арнайы камера ішінде сақталады. Оның қорғаныс қабырғасының қалыңдығы 4 метр 25 см. Яғни арасына қорғасын құйылған бетонмен қапталған. Өйткені радиоактивті сәулеге ешкім жақындамайды. Өте қауіпті. Сондықтан ол автоматты жұмыс істейді.
Бұған дейін алтынды топырақтан анықтауға көп уақыт жұмсалған еді. Алдымен топырақты ұн секілді әбден ұнтақтайды. Оған қаншама күш пен энергия қажет. Бір жағынан, бұл үдеріске бір жарым тәулік уақыт кетеді. Сондықтан ғалымдар осы әдісті жетілдіруге айрықша мән берді. Оны дамытудың ғылыми жолын іздеді. Бұған Мәскеудегі Радиация институты мен қазіргі Санкт-Петербург қаласындағы Электрофизикалық аппаратура институтының ғалымдары көп үлес қосты. Нәтижесінде, ғалымдар «Желілік тездеткіш» құрылғысын пайдаланып, оны аталған зертханада өндіріске қосты. Соның арқасында топырақ құрамындағы алтынды анықтайтын активациялық талдаудың уақыты 17-20 секундқа дейін қысқарды.
«Бұл құрылғы жұмысымызды біраз жеңілдетті. Кен өндіру көлемі ұлғайып, өнім көбейді. Зерттеу кезінде Мәскеу мен Санкт-Петербургтағы аталған ғылыми институттарға іссапармен барып, ондағы ғалымдарымен бірге жұмыс істедім. Бұл мекемелерге бөтен адам кірмейді. Арнайы рұқсат қағазбен ғана кіресің. Біздің құрылғымыз ғылыми жаңалық ретінде танылып, одақ көлемінде жоғары бағаланды. Соны жасауға қатысқан 12 адам КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды. Бұған біздің мекемеден екі қызметкерді енгізді. Біреуі – зертхананың алғашқы басшысы Николай Бароха. Екіншісі – мен. Қалған 10 маман – аталған қос институттың ғалымдары. 1984 жылы мәртебелі сыйлыққа ие болдық. Оны бізге Мәскеу төрінде сол кездегі КСРО Ғылым академиясының президенті, белгілі ғалым А.П.Александров тапсырды. Сол жолы бізбен бірге техника ғылымының басқа салалары бойынша да бірнеше ғалым осы атақты иеленді. Шынымды айтсам, қатты толқыдым. Мұндай құрметке ие боламын деп еш ойлаған емеспін. Бұған ата-анам, ауылдастарым, әріптестерім ерекше қуанды. Елге келгеннен кейін солардың басын қосып, дастарқан жайдым. Әсіресе мектептегі алғашқы мұғалімім Зада апайға Мәскеуден шәлі әкеп беріп, иығына жаптым. Соған ұстазым балаша мәз болды», деді кейіпкеріміз.
Шынында, кеңес дәуірінде топтан озып, мұндай мәртебелі марапатқа қол жеткізу оңай болмайтын. Сол кезеңде жалпақ елді мойындатып, КСРО Мемлекеттік сыйлығын алған қазақтар санаулы ғана. Мәселен, ғылым саласында бұл атақты әйгілі академик Қаныш Сәтбаев, айтулы ғалым Ебіней Бөкетов, техника ғылымдарының докторы Ғалым Әбілсейітов, белгілі физик Бэла Ахметова алған еді. Ал әдебиет саласында заңғар жазушы Мұхтар Әуезов, көрнекті қаламгер Әбдіжәміл Нұрпейісов, біртуар ақын Жұбан Молдағалиев иеленді.
Манас Мамырұлы Гаммаактивациялық талдау зертханасында 20 жылға жуық табан аудармай еңбек етті. Қатардағы қызметкерден білікті маманға айналды. КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты ретінде айрықша құрметке бөленді.
1994 жылы тарихи отанына оралып, Тараз мемлекеттік университеті мен Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінде қызмет істеді. Бұдан кейін он жылдан аса Алматыдағы азаматтық авиация академиясында оқытушы болып, шәкірт тәрбиеледі. Бүгінде елордада тұрады. Жапырағы кең жайылған іргелі әулеттің иесі.
Жақында Манас аға сеңгірлі 80 жасқа толды. Алайда ол кісіні сексендегі қария деп айта алмайсың. Қимылы ширақ, ойы сергек. Әлі күнге дейін көлік тізгіндейді. Әңгімелескеннен кейін аяғын жылдам басып, редакция алдында тұрған жеңіл көлігіне мініп, жүріп кетті.
