Таяуда зейнет жасына жеткен танысым телефон шалып, жұмысы барын айтып, келетін болды. Көп уақыт өтпей қолына бір бума қағазын көтеріп жетті. Аман-саулықтан кейін: «Қызмет қуып жүріп, біраз жасқа келіппіз. Жан-жағымдағылардың барлығының кеудесінде орден мен сандаған медаль сыңғырлайды, оларға қоса пәленбай ауданның немесе облыстың құрметті азаматы, «Облысқа сіңірген еңбегі үшін» сияқты төсбелгілері мен атақтарынан ат үркеді. Ойлап қарасам, бірнеше төсбелгіден басқа менде солардың бірі де жоқ екен. Расын айтсам, балаларым мен немерелерімнің алдында ұяламын. Ертең немерелерімнің бірі «Ата, сізде неге бірде-бір марапат жоқ?» деп сұрап қала ма деп қысыламын. Әлеуметтік желіден байқап қалдым, таяуда «Қазақстанның құрметті қызметкері» деген атақ шығыпты, ең болмаса сол атақты алсам деген оймен келіп отырмын. Талаптары мына қағазда, танысып шықшы», деп бірнеше қағазды алдыма тастады. Білгенім, бұл «жеңілдің астымен, ауырдың үстімен» жүрген, жеңіл пайда табуға құныққан бірнеше адамның тірлігі екен. Тиесілі теңгені есепшоттарына аударсаң болды, белің ауырмай-ақ «Қазақстанның құрметті қызметкері» деген атаққа ие болып, кеудеңе жылтырақ темір тағасың. Танысымның көңілін жықпайын деп, «Жарайды, кәне жазылған өмірбаяның» деп, бір сағаттың ішінде керек қағаздарын талапқа сай реттеп, электронды пошта арқылы көрсетілген поштаға жібердік. Ертеңіне-ақ жауап жетті: «Құжаттарыңыз түсті. Рахмет. Комиссия қарап, шешімін шығарады. Жауабын күтіңіз». Ұзақ уақыт өтпей танысым телефон шалды. Көңілді. Әлгі жоғарыда аталған атақтың төсбелгісі мен куәлігін алу үшін ертең Астанаға жүрмекші. Сәт-сапар тіледім. Екі-үш күннен кейін уатсапқа төсбелгілерді тапсыру салтанатында түсірілген бірнеше фотосуреті, төсбелгі мен куәлігінің көшірмелері келіп түсті. Телефон шалып, жаңа атағымен құттықтадым. Кейін білдім, әлгі төсбелгі мен куәлік оған 100 мың теңге тұрыпты. Одан бөлек жол қаражаты мен қонақүй, дәмханада тамақтану, ол атақты жуу...
Орыстың атақты жазушысы А.П.Чеховтың «Орден» атты әңгімесі бар. Оны біреу оқыған, біреу оқымаған болар. Әңгіменің ұзын-ырғасы төмендегідей: бай көпес Спичкиннің үйіндегі Жаңа жыл кешіне мұғалім Пустяков поручик Леденцовтан Станислав орденін сұрап алып тағып барады. Үстел басында бірге қызмет ететін әріптесі Трамблянды көре сала Пустяковтың құты қашады. Өз-өзінен қымсынып, кеудесіндегі орденді қолымен көлегейлей береді. Бір қызығы, әріптесінің де жүзінен қысылып-қымтырылу байқалады. Сөйтіп, оң қолымен орденін жауып отырған Пустяковтан біреу бокал беріп жіберуін сұрайды. Сол қолында өз бокалы. Амал жоқ, оң қолын ұсына бергенде кеудесіндегі ордені жарқырап шыға келеді. Бақса, әріптесі Трямблин де кеудесіне Станислав орденінен де жоғары ІІІ дәрежелі Анна орденін тағып алыпты. Онысы Трямблин басқа бір бокалға қолын соза бергенде байқалып қалады. Мұны Спичкин де байқап, именшектеп барып тамағын бір қырнап қояды. Сол кезде Пустяковқа «ай, шіркін, Владимир орденін тағып келуім керек еді ғой» деген өкінішті ой келеді... Міне, бұл әңгіменің жазылғанына жүз жыл өтсе де, қазіргі өмірде әлі де кездеседі. Ел алдында бір ерекшеленіп, көрініп, мақтанып қалуды жанымыз тілеп тұратыны несі?..
Біз неге осы марапатты соншама жанымыз сүйеді? Сәл қызметіміз көтерілсе, жөн-жосықсыз мемлекеттік наградалар, атақ алғымыз келіп-ақ тұрады. Саусағыңызды бүгіп санап шығыңызшы, сіз танитындардың қаншасы мемлекеттік мәртебесі жоқ ведомстволық атақтарға ие екен: «Құрметті мәдениет қызметкері», «Құрметті журналист», «Құрметті энергетик», «Құрметті құрылысшы», «Құрметті теміржолшы» (әзірше «Құрметті тракторист», «Құрметті дәнекерлеуші», «Құрметті сиыршы», «Құрметті құс өсіруші», «Құрметті тас қалаушы» және де басқа атақтардың жоғына шүкір!), тіпті тізе берсек, атақтарынан жаңыласың. Сахнада бір-екі жыл ән айтып, «жұлдызға» айналған әншілеріміз де «Еңбек сіңірген қайраткер» немесе «Мәдениет қайраткері» деген атаққа ие болып шыға келеді (көптеген елде ондай атақтар мүлдем жоқ, соған қарамай есімдері әлемге танылып жүргендері аз ба?). Жазушы-қаламгерлер арасында да «Алаш» халықаралық әдеби сыйлығының кейінгі кезде оңды-солды таратылуы біраз сынға ілікті. Жазушылардың ұзын саны 850-ден асып жығылыпты. Көпшілік арасында танымалы санаулы. Иә, несін айтамыз, қалам ұстағандардың барлығы жазушы болғысы келеді. Бір-екі кітабы шықса, Мемлекеттік сыйлықтан дәмеленеді. Әйтеуір, бір айтулы атаққа ие болғысы келіп жұтынып, ұмтылып тұрады...
Кейінгі кездері академиялар мен академиктер де қаптап кетті. Әлгі «академик» атанған жанның ғылыми мектебі, шәкірттері, әлем мойындаған елеулі еңбектері (монография, оқулық, оқу құралдары, т.б.) бар болса жақсы ғой. Оны дәл қазір сұрап жатқан ешкім жоқ. Жалған атаққа ие болып жүрген жандардың өзгемен қатар өздерін алдап жүргендерімен ісі де жоқ. Ақшасын қоғамдық академия қорына, оның кассасына құйып, әдемі қатты қағаздың иесі болып шыға келу ешкімді таңғалдырмайды. Тіпті «Е-е, жарайды, бір жолын тауып алған екен ғой сабазың, құтты болсын!» деп жүре береді. Инкубатордан шыққандай шүпірлеген академиктер, құрметті академиктер санынан жаңыласың... Ғылымға «үш қайнаса сорпасы қосылмайтын» адамдардың есімдеріне ілеспе етіп ғылыми атақ-дәреже, академик дегенді қосып алатынды әдетке айналдыруы бүгіннің көріксіз келбеті емес пе?
Әртүрлі сыйлықтың лауреаты дегендерің дәл қазір аз емес. Баз біреулері республикамыздың шеңберінен шығып, көрші мемлекеттердің лауреаттығын «шәпкімен қағып» алып жатыр. Оларға қабаттасып «Облыстың құрметті азаматы», «Ауданның құрметті азаматы» деген атақтар жыл сайын әр өңірде кем дегенде 5–10 адамға беріліп, есімдері мәрмәр тасқа қашалып көз жауыңды алып жарыса тізіліп тұр. Солардың барлығы сол атаққа сай ма? Тіпті арасында қызметке орналасқандарына 20 жылдан аспағандары да бар. Сол мезгілде олар халқына қандай жақсылық жасап үлгерді екен? Баз біреулері теріс қылықтарымен (мысалы, жемқорлыққа бой беріп) істі болып, сотталып жатқандарын естігенде, әлгі мәрмәр тақтаға жазылған есімдерін елден қа-лай қалқалаймыз?
Жақында бір таныс профессор: «Ресейдің ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген қайраткері» деген атақ алдым, құттықта мені...» деді де, ерекше жылтыраған төсбелгі мен куәлік-кітапшасын көрсетті. Жылтырақ темірден жасалған төсбелгі көздің жауын алады. Кітапшасына үңілсем, бір қоғамдық ұйым басшысы қол қойып, мөр басыпты. Мына марапат – көлденең көкаттылардың қитұрқы, ақша табу жолындағы алаяқтық іс. Ортамызда осындай жалған атаққа ие болып мәз болып жүргендер қаншама?
Атақ дегеннен шығады, қазір «Құрметті ардагер» деген атақ та жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаулап барады: «Қазақстанның құрметті ардагері», «Облыстың құрметті ардагері», «Ауданның құрметті ардагері», «Қаланың құрметті ардагері», «Ауылдың құрметті ардагері». Олар аздай әртүрлі мемлекет және қоғам қайраткерлерінің юбилейлік медальдары, институт, университет, әртүрлі мекеме мен қоғам бірлестіктерінің 20–30-40–50 жылдықтарына да төсбелгі шығару «модаға» айналды. Тағы бір жеке басылымдар мезгіл-мезгіл телефон шалып: «Біз республикалық «Алтын кітап» энциклопедиясынанбыз. Сізді облыстық әкімшілік біздің кітапқа енгізуді сұрап еді. Өмірбаяныңыз бен фотосуретіңізді жіберіңіз. Редакция қызметкерлері өңдеп, кітапқа басамыз», деп үзіле сұрайды. «Оларың тегін бе?» деген сұраққа: «Жоқ, ағай. Негізі бізде 100 мың теңге, бірақ сізге 75 мың теңге деп бағасын түсіріп отырмыз. Сувенир кітап пен медалі болады», деп адамды қызықтыра түседі. Әрине, кейде бозөкпе біреулер бұл ұсынысқа еш ойланбай келісе кетеді. Кейін «Менің атым «Алтын кітапқа» енді» деп мәз болып, қуанышы қойнына сыймай, терісіне сыймай ісіп-кеуіп жүреді. «Алтын кітаптан» басқа пәленбай түрлі түсті, сапалы жылтыр қағаздарға басылған том-том кітаптар («Кто есть кто в Казахстане», «Облысымыздың белгілі тұлғалары», «Медицина саңлақтары» және де басқалары) жыл сайын әртүрлі баспадан жарыса шығады. Шындыққа келгенде, сондай жолмен пайда тауып жатқан баспаларды басқарып отырған алаяқтарға жем болып кеткенін көпшілік байқай бермейді. «Атың шықпаса, жер өрте» дегендей, біреулер атақ үшін астындағы атын беруге даяр. Бірақ сол жалған атақ, көзтартар жалған жылтыраған төсбелгі оған көпшілік алдында, жүрген ортасында абырой, бедел бере ме екен?
Заңғар жазушы Әбіш Кекілбаевтың: «Өмір бойы алысып-жұлысып жүріп пысықайлықпен табылатын өтірік даңқ араға жыл түспей жатып, көшкен жұрттағы күл төккен төмпектей жермен-жексен шөгіп, жұтап шыға келеді» дегенін санаға тоқи бермейміз-ау...
Сағындық ОРДАБЕКОВ,
дәрігер-хирург, медицина ғылымдарының докторы, профессор
ТАРАЗ
