Фото: pinterest.com
Тақырыбымызға тиянақ болып отырған сөздің этимологиялық тамырына үңілсек, мәдениет – арабшада «мәдина» яки қала мағынасын үстейді. Қазір бұл латынның «cultura» сөзінің орнына жұмсалып жүр. Бұл сөздің де түп-тұқияны «жер өңдеу», «егу», «игеру» дегенді білдіреді. Яғни, табиғат объектісін адамның еңбегі арқылы өзгерту. Кейінірек бұл атау жалпылық сипат алып, «адам қолынан шыққаның» бәріне қатысты қолданылды. Осыдан «мәдениет – адам жасаған екінші табиғат» деген анықтама пайда болды.
Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өз ортасымен қарым-қатынасы. Ол – өзара ықпалдастық нәтижесінде қалыптасатын ерекше құбылыс. Адамдар әлеуметтік және мәдени қатынастарға әсер етеді, оны өзгертеді, өз мақсатына жаратады, болашақ ұрпаққа мұра ретінде қалдырады, ал ол мұра заман талаптарына сай үнемі құбылып, дамып отырады. Мәдениет әртүрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, ұлттардың, жеке адамдардың өмір жағдайына, талабы мен талғамына байланысты пайда болып, кемелденеді. Ең қарапайым қажеттіліктер – аң аулау, еңбек құралын жасау, от жағу, тамақ пісіру, жарасымды киіну, ортаға ұнамды болу, қатынас орнату – бәрі қоғамдық дамумен өзектес қарекеттер. Қоғамдық кезең өзгерген сайын жаңа талап туады, өндіріс құралдары дамиды. Мәселен, қадым заманды алып қарайық. Онда жазу болған жоқ, есесіне фольклор қалыптасты. Кейін білім алу мен жазудың орнығуы құндылықтарды қағазға түсіру талабын әкелді. Ақпараттық технология өрлеген тұста деректі дыбыс-бейне құралдарына, компьютерге көшіру қажеттілігі туды. Жасанды интеллектінің кернеуі күшейген қазіргі заманда ақпараттар алгоритммен жүйеленіп, адамның көмекшісіне айналып отыр. Демек, мәдениет қоғамдағы сұранысқа сай пішінделеді. Ол адам тілегінен тыс қалыптаспайды. Сол себепті мәдениет – әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші деп толық айта аламыз. Ол – рухани экология. Мәдениет заттар мен аспаптардан бұрын, идеямен, түсінікпен, сезіммен байланысты.
Тарихта ғылым мен мәдениет қатар өрлеген кезең аз емес. Ғылыми жаңалықтар техникаға серпін беріп, мәдени өрлеумен қабат жүрген тұстар және бар. Бірақ кейде ғылым мен техниканың күрт дамуы рухани дағдарысқа ұрындырғанын да аңғарамыз. Мұның айғағы – XX ғасыр. Дәл осы ғасырда құлақ естіп, көз көрмеген ғылыми революция болды. Мыңдаған жылдардан бері қалыптасқан ұғымдар қайта қаралды. Баяғыдан орныққан сенімдерге селкеу түсті. Техника шапшаң түрленді. Алайда сол ғасыр адамзат мәдениетінің аса ауыр құлдырау кезеңдерін де бастан кешті. Бұл қарама-қайшылық тек XX ғасырға ғана тән емес. XVI–XVII ғасырлар тоғысындағы Еуропаны алайық. Ғылым қанат жайды, техника дамыды, өнер өрістеді. Леонардо да Винчи, Микеланджело мен Шекспир дәуірі.
Бірақ дәл сол шақта жаппай инквизиция, сиқыршы әйелдерді тірдей өртеу, көпшілік алдында гильотинамен өлтіру, құл сатып алу сынды адам шошитын нәрселер орын алды. Ойымызға Голливудтік «Құдіретті Брюс» фильмі оралады. Тағдырына налып жүрген Брюске құдай адам дидарында көрініп, өз қызметін атқарып көруді ұсынады. Әрине аз ғана уақытқа. Осында тамаша деталь бар. Брюс бүкіл жұмысын адамға арта салып отырған құдай енді немен айналысатынын сұрайды.
– Еңбек демалысына кетемін, – дейді құдай.
– Құдай да демалысқа кете ме?
– Әрине, Еуропадағы «түнек ғасырын» естімеп пе едің?..
«Құдіретті Брюс» көркем фильмінен алынған кадр. Адам кейпіндегі құдай және Брюс
Осыдан ғылыми-техникалық өрлеу мен мәдени даму бір-біріне ықпал еткенімен, олардың бірдей нәрсе емесін ұғуға болады. Ой ағынын мәдениеттің рухани қырына бұрсақ, бүгінгі ахуалда бұл тіпті көкейкесті тақырып екенін білеміз. Техника таңғалдырумен қатар үрей де ұялатып отыр. «Жасанды интеллект адамның орнын біржола басып алмай ма?» деген сияқты сұрақтар санамызға соққы болып тиеді. Осындай сәтте «архаикаға қайта оралайық» дейтін мазмұндағы пікірлер пайда болады. Бірақ қазақ айтпақшы, битке өкпелеп, тоныңды отқа жақпа. Адамзатқа зауал төндіреді деп технологиядан бас тарта алмаймыз, сондықтан қиыннан қиыстырып жол таба білетін, осынау қылкөпірден аман өткізетін дүние бұл – зиялылық.
Зиялылық – кез келген әлеуметтік қабаттағы адамнан көріне алатын психологгиялық-адамгершілік қасиет. Бұл – ішкі мәдениеттің, рухани биіктіктің, кісіліктің көрінісі. Мұндай адамдар әрбіріміздің өмір тәжірибемізде кездесті деп ойлаймыз. Қол еңбегімен жан баққан, бірақ ерекше зиялы мінез иелері аз емес. Демек, зиялылық дипломға, атақ-мансапқа байланбайды; оның табиғаты – мәдениеттің психологиясында.
«Зиялылық деген не?» десек, көпшілік оны әдептілік, жанның нәзіктігі, рухани сезімталдық, өзгенің де, өзінің де көңіл-күйін сезіне білу қабілетімен байланыстырады. Николай Гоголь бұған «басқалар көрмейтінді көріп, сезбейтінді сезетін» адам деп анықтама береді. Яғни зиялы адам тек тәннің ауырсынуын емес, жанның ауырсынуын да сезе алады. Ал «жан» ұғымы, әрине, материалдық емес. Бір кездері біз оны идеализмге тән түсінік деп, жоққа шығарғанбыз. Бірақ адамның жаны ауырған сәтте оның бар екенін түйсінеміз. Демек, бұл – абстрактылы, бірақ нақты сезілетін рухани шындық. Алайда бұлар тым жалпылама. Қиын ұғымға жақындаудың бір жолы – оның қарама-қарсысы нысанын тану. Мысалы, «жақсылық» деген не екенін дәл айту қиын, бірақ біз «жамандықтың» не екенін нақты білеміз. Сол арқылы жақсылықтың бейнесін де шамалаймыз. Ендеше зиялылыққа қарсы не тұрады? Бұл әлеуметтік-кәсіби айырмашылық емес, адамның психологиялық ахуалы туралы мәселе. Сол себепті зиялылыққа қарсы ұғым – дөрекілік, оспадарлық.
Символика ілімінің білгірі Юрий Лотман бұл құбылысың астарында үлкен психологиялық мән жатқанын айтады. Ол XIX ғасырдағы жазушы Николай Павлов «Үш повесть» жинағын мысал етеді. 1836 жылы оған Александр Пушкин рецензия жазып, онда суреттелген жаңа адам типіне назар аударады. Ол мынадай жолды оқырманға ұсынады: «Сыпайы сөзге дөрекі жауап берудің, қалпағын шешіп иілген адамға басыңды изей салудың, шылқыған байдың алдында шалқайып отырудың қандай рахат екенін білесіз бе?» Пушкин мұндай мінезді «идеалданған құлдық психология» деп атайды. Шынында да, дөрекіліктің түбінде – құлдық сана, рухани тәуелділік жатыр. Бұл – өзін қадірлемей, ішкі қорлануын өзгені қорлау арқылы ақтағысы келетін пенде психологиясы. Демек, зиялылық – рухтың еркіндігі, дөрекілік – рухтың құлдығы.
Бұл психология әлеуметтік мәртебеге тәуелді емес: құлдық сана кейде қоғамның ең жоғарғы сатысына шыққан адамның бойынан да табылады. Рухани қорлану мәдени дәстүрден алшақтаумен астасқанда, ол өзгені қорлауға, бұзуға, қиратуға ұмтылысты күшейтеді. Мәселен, Астана қаласында қолданысқа беріліп үлгермен ЛРТ қабырғасын әлдекімдер бояп кетті. Бұл, яки вандализм – адамның ішкі күйзелісі мен мағынасыздықтан туған күйреуінің сыртқы белгісі. Неміс философы әрі әлеуметтанушысы Эрих Фромм өзінің «Адамның деструктивтілік анатомиясы» атты еңбегінде бұл мәселенің мәнісін әріден іздейді. «Өмірі өзіне тым жайбарақат көрінгенде, адам оған бір драма қосқысы келеді. Егер тіршіліктен шынайы мән таба алмаса, ішкі бос кеңістікті өзі ойлап тапқан жасанды қиындықпен, бұзақылықпен, бірдеңені қиратумен толтырғысы келеді. Сол арқылы өзінің тірі екенін, болмыс ретінде бар екенін сезінгісі келеді», дейді ғалым. Сондықтан жетесіз сана мен жетімсіз тәрбиенің ырқымен жасалған вандализмнің ілкі себебі рухани кемтарлықтан туындайтын аңғарып отырмыз. М. Горькийдің «Бұзақылықтың түбі – жалығуда, жалығудың түбі – талантсыздықта» деуі бекер емес. Қабілетсіздік, әлеуметтік тастандылық, қорлану бәрі бірдей қосылып қиратқыш күшке айналады.
Жоғарыда тілге тиек еткен ғалым Юрий Лотман екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан майдангер де. Ол жоғарыдағы комплекс қоржынынан – «басқыншы комплексін» ерекше атап көрсетеді. 1943 жылы неміс қоршауындағы үйдің біріне басқыншы солдат кіріп келіп, сол үйді емін-еркін жайлаған. Өте ерсі әрекеттер жасап, жүгенсіздік танытқан. Кейін ол кеңес әскеріне тұтқын болып ұсталады. Алайда сол сарбаздың мамандығы мұғалім болғанын, майдан шебінде қарапайым ғана адам болғанын Лотманның өзі еске алады. «Мұндай сұмдыққа қалай бардыңыз? Үйіңізде де осылай жасайсыз ба?», дегенде солдаттың берген жауабы: «Жоқ, үйде – бұл мүлде басқа нәрсе»...
«Бұл – өте қарапайым адам еді, ол да өмірінде көптеген қорлық көрген, үйде де, армияда да, ефрейтор шенін алу үшін де талай қорланған. Енді ол бөтен елге басқыншы ретінде келіп, өзін «қожайын» сезінді. Бірақ жаңа рөлге лайық болуға оның мәдениеті жетпеді. Мен мынаған сенімдімін, ол үйіне демалысқа қайтқанда қайтадан мәдениетті адамға айналар еді. Бірақ басқыншы ретінде бөтен елге келгенде ол өзін мәдениеттен ада сезінді, бұл оған ләззат берді», дейді Ю. Лотман. М. Булгаковтың иттен адамға айналған Шариков атты кейіпкерін еске түсіреді.
«Ит жүрегі» көркем фильмінен алынған кадр. Профессор Преображенский және Шариков
Иә, мәдениет – жақсы нәрсе болғанымен, ол бәрімізді шектейді: «Мынаны істеуге болмайды», «Бұл ұят», «Бұлай жасау жараспайды» дейді. Мәдениет неден басталады? Тарихи тұрғыдан алғанда – тыйымнан. Адам атаның Абыл мен Қабылға айтқан өсиеті қандай еді? «Өз қарындасыңа үйленуге болмайды». Бұл биоологиялық тұрғыда мүмкін, бірақ мәдениет тыйым салады. Сол сияқты, белгілі бір тағамдарды жеуге болмайды. Інжілге сәйкес, қоян жеуге тыйым салынған. Кейбір елдерде шіріген жұмыртқаны жеу парыз, ал басқа елдерде оны жеуге болмайды. Әйтеуір бірдеңеге тыйым салынады. Мінекей, қандай қызық нәрсе. Адамның ең табиғи әрі ең қажетті екі ісі – тамақтану мен «тоят табу». Ал мәдениет ең алдымен осыларға тізгін салады. Асылында мәдениет осыдан басталса керек. Әрине, мәдениет дамыған сайын, тыйым да көбейеді, адамнан көбірек өз-өзін ұстауды, шектеуді талап етеді. Бірақ ол ішкі сезімдерді асқақтатып, қарапайым адамды зиялыға айналдырады.
Бірақ адам әбден сүреңсіз, мәнсіз, қорланған өмір кешсе, осының бәрін сілкіп тастағысы келеді. Сонда XX ғасырда пайда болған түсінік туындайды: еркіндік – адамдық шектеулерден толық босау. Ал бұл – дөрекіліктің өзі. Сонда біз мынаны ұғамыз. Еркіндік – бұл сыртқы тыйымдардың жоқтығы ғана емес. Адамға ешкім тыйым салмаса да, оны ішкі мәдениет, ар-ожданы тоқтатып тұруы керек. Мысалы, мен өтірік айта алам, бірақ айтпаймын; мен басқа адамды қорлай аламын (мен күштімін, менде қару бар), бірақ олай жасамаймын. Демек, дөрекілік – бұл жай білімсіздік не мәдениетсіздік қана емес, бұл — әлеуметтік-психологиялық дерт. Дәл айтсақ, бұл — емделуді қажет ететін дерттің симптомы. Ал соған қарсы ең басты ем – зиялылық.
Чеховтың маскүнемдікке шалдыққан ағасына жазған хаты бар. Онда жазушының ағасы өмірінің күрделілігіне, айналасындағылардың немқұрайдылығына шағымданады. Сонда Чехов оған бір жағынан әзілмен, екінші жағынан өте байсалды түрде жауап жазып, «тәрбиелі адамның портретін» көрсетеді. Бұл шын мәнінде зиялы адамның сипаты еді.
Чехов былай деп жазған: «Менің ойымша, тәрбиелі адамдар келесі шарттарға сай болуы тиіс:
Біріншіден, олар кісіні құрметтейді, сондықтан әрқашан ілтипатты, жұмсақ, сыпайы, кешірімді келеді. Олар жоғалған зат үшін ашуланбайды. Шуға, суыққа, күйіп кеткен етке, дөрекі сөзге, тіпті өз пәтерінде бөгде адамдардың болуына да кешіріммен қарайды.
Екіншіден, олар тек кедейлер мен мысықтарға ғана жанашыр емес. (Чехов бұны тарқатып жазбайды. Өйткені бұл адамшылықтың ең төменгі сатасы болса керек).
Үшіншіден, олар өзгенің мүлкін құрметтейді, сондықтан қарызын уақытында қайтарады.
Төртіншіден, олар шыншыл, өтіріктен оттай қорқады. Ешқандай ұсақ нәрседе де өтірік айтпайды. Өтірік – тыңдаушыны қорлайды әрі айтушыны арзан етеді».
Міне, осы «арзан етеді» деген сөз – аса маңызды.
Біз зұлымдықты көбіне қанішер, жауыз бейнесінде елестетеміз. Бірақ ондай зұлымдық сирек кездеседі. Күнделікті өмірде жиі кездесетіні – дәл осындай тұрпайы яки қарабайыр зұлымдық.
Чехов сөзін әрі қарай жалғастырады. «Олар өздеріне аяушылық тудыру үшін өздерін төмендетпейді», дейді ол. Бұл да қызық қасиет. Қылмыстық әлеммен байланысы бар адамдардың мінезінде жиі кездесетін нәрсе – жалған сезімшілдік, өзіне аяушылық танытуға бейімділік, сонымен қатар қатыгездік. Қылмыстық фольклор да осындай: онда кейіпкер үнемі «бейшара бала» кейпінде, ол өзін қорланған етіп көрсетеді, ал басқалар — жау. Ондай адамдар үнемі «қорғанушы» позициясында жүреді.
Чехов мәдениеттің махаббатқа да қатынасын атап өтеді:
«Тәрбиелі адам әйелден ең алдымен ананы көреді, тек жыныстық серік ретінде қарамайды».
Осы қарапайым, тіпті әзілге ұқсас сөздердің артында Чеховтың биік адамгершілік идеалы жатыр. Ол өмір бойы адамның өз бойынан құлдық сезімді сығып шығарып, нағыз еркін адамға айналу идеясын ұстанған.
1820 жылдардың соңында Пушкин ағылшын ақыны Саутидің антикалық дәстүрге еліктей жазылған «үй құдайларына арналған гимнін» аудара бастайды. Ежелгі гректер мен римдіктер үшін үйге қамқоршы болатын құдайлар аса маңызды рөл атқарған. Пушкин сол үй құдайларына арналған гимнді былай аударады. (Жолма-жол аудармасын ұсындық):
Олар маған сүйе білуді, аялауды үйретеді
Мәңгілік рухтар, тылсым сезімдерге баулиды.
Олар бізге ең алғашқы ғылымды үйретеді:
Өзіңді өзің құрметтеу деген.
Сонымен, зиялы адам – ішкі еркіндігі бар, өзін құрметтейтін адам. Өзін құрметтеу – эгоизм емес. Бұл – адамның өз бойындағы адамдықты құрметтеу. Лев Толстойша айтсақ, адам ішіндегі құдайлық рухты сүю.
