Ауылдың ырың-жырың, бірі бітсе екіншісі «балақаным бері келе ғой» деп тұратын тұрықсыз тірлігі: шөп шабылса шөмеле салу, тырмаға отыру, қой қырықса нөмір салу, арпа орылса масақ теру... ойпыр-ай, үзік-созық, бірін бітіріп, екіншісінен тұтылып, тегі ұжымшар, кеңшарда сенің мойныңа ілінер қамыт табылмаса, үш айың үйдегі үбірлі-шүбірлі іні-қарындасыңды бағып-қағумен-ақ өте шығары анық. Ал 9-сыныпты бітірдің бітті, қойшы қауымның қарауына өтіп, сақманда соңғы қойын қоздатып барып сілікпең шығып, сіңірің одырайып оралушы едің ғой.
Мектеп бітіріп мұртың едірейгенде оқуға түссең түстің, түспесең – ел-жұртыңмен еңіреп қоштасып, екі жылдық әскери борышыңды өтеуге кете баратынсың. Қысқа ғұмырдың бақандай екі жылы еңіреп өтуші еді-ау. Әскерге бармағанның бес елі бағы бар деп бағаланатын. Қазір ше? Кері заман, әскерге бару – абырой, атақ. Құнын құлқыннан өткізсек те кетіп тынамыз.
Несін айтасың, зар заман кетіп, жаңа заманда ғұмыр кешіп жатқанымызға тәубә!
Айналайын алтын ұя мектепке қайта соқсам, қазір ғой ғажап! Бір кездері оқушы атаулы бір үлгідегі киім киіп кердиіп қалушы едік қой. Әсіресе пионер біткеннің қызыл галстугін тағынып «инкубатор» болып бозарып жүретіні әлі есімде.
Е, қазір, не кием, қалай киінемін десең ерік өзіңде. Қымбат киіп кергисің бе, алабажақ іліп әкіреңдейсің бе, жамау жапсырсаң да – оның кейінгі сән-салтанат санатында саналып, өзіңе ұнап, өзгені өзеуретсе болды.
Қазір бізде мектеп табалдырығында жүріп-ақ темекіңді теңселтіп, шарабыңды шалқытып, әрідегі анауыңмен де ауызданып алады. Ал зар замандағы, соңғы сыныпта жүріп, есейгеннің белгісі ретіндегі темекіні тығып тартқаны қазір күлкі келтіреді... Қыз баланың туып қалуы – үлкен қылмыс. Ерте есейеді-ау, табиғат заңдылығы-ау, адам құқығы аяққа тапталды-ау деп ойлауға мұрсат бермеген заман да өтті.
«Дін – апиын» деген қағида да болды. Діншілмісің – Аллаңды күбірлеп айтып, өзіңмен өзің томаға тұйық томпаңдай бер. Шал-шауқаннан басқамыз құдай жоқ деп құлдық ұрдық. Бір дін, бір исламнан басқаны білмеуші едік... Қазір, құдайға шүкір, жетіп артылады. «Біздің дінге кір» деп бәсекеге бәс тігіп, әсіресе көп ұлттан құралған елімізге әр азаматтың аңсағаны болып, қайда қарын тоқ, киім бүтін дінді пана санап жетісіп қалдық. Жағдайым болмаса, ұрдажық ұнамаса – басқасына кетуіңе толық құқың бар нағыз демократия деп осыны айт.
«Халық қалаулысы» деген о заманда да болған. «Қалаулы» болу үшін – ойпыр-ой, бар ғұмырыңды сарп етіп, не мыңғыртып мал бағуың, не жең түріп жер қазып дегендей, ақ тер, көк тер болып көтерем болғаның да елеп-ескеріп депутат ететін.
Ал қазір заман өзгерді. Жетілдік, теңелдік, кей-кейден ілгері де кеттік. «Ақыл-қалтаң» болса болды. Қалтаның ақылмен қалыңдайтыны әмбеге аян. Білімің де, біліктілігің де ақылдың құлы. Сайланар кезде тек ақылыңмен ауыздыға сөз бермей, шешен сымақты шеттетіп отырсақ, оған қоса ағыл-тегіл уәде мен қаражатты қардай боратып өтсең – өтесің де жетесің.
О заман мен бұ заманның айырмашылығы бұнымен бітпейді.
Саралап салмақтасақ ұзын-ырғасы қалың кітапқа жүк болары сөзсіз. Кітап демекші, о заманда кітап шығарудың қиындығын мен айтпай-ақ қояйын... Е, қазір, пенде құқығы қорғалған. Не жазамын, не жаздыртып кітап етемін десең – даңғыл жол. Бабаңның бар-жоғы ма, атаңның алты ұрпағы ма, өзіңнің өзек жарды өкпе-назың ба – жаз, не жаздырт та құнын төлесең табаны жерге тимей теңкиіп кітап болып қолтығыңда тұрады.
Мен де осы заманның арқасында осы бір «Зар заман мен жаңа заман» атты хикаятты кітап көлеміне жеткенше жазып шығуға белді бекем буындым.
Берік САДЫР
