– Ғарифолла аға, жуырда Мемлекет басшысының Жарлығымен «Парасат» орденімен марапатталдыңыз. Құтты болсын! Әдетте жыл жабарда өткен жолымызға қайырыла бір қарап, ел алдында есеп беріп жатамыз ғой.
– Алған мамандық, қуған ғылым саламыз тілші-лингвист болғанымызбен, сонау 90-жылдардың басында Алаш арыстарының шашылып қалған мұрасын іздеп табу, жариялау һәм насихаттау ісімен айналысу біздің буынның мойнына артылды. Шама-шарқымызша сол борышты атқарып келеміз. Қазір арнайы жобалар жасап, нақты бір істерді жеріне жеткізе атқаратын заман ғой. Өзім құрған және жетекшілік жасап отырған репрессияға ұшыраған зиялылардың мұрасын зерттейтін «Арыс» қоры (баспасы) биылдың өзінде біршама ауқымды іс атқарды. 1937-1938 жылдардағы сталиндік «Үлкен террор» алып империя КСРО-ны былай қойып, көршілес іргелі мемлекеттер Қытай мен Моңғолияның өзіндегі беймарал жатқан қазақтарға ажал құрығын салған екен. Биылғы 31 мамыр қарсаңында репрессияға қатысты жарыққа шығарған оншақты кітабымыздың арасында екеуін ерекше атап көрсеткім келеді. Оның бірі – жазушы Сұраған Рахметұлының «Хужирты құрбандары. Моңғолия қазақтары бастан кешкен сталиндік қуғын-сүргін» атты еңбегі. Атынан көрініп тұрғандай, бұл шерлі шежіреде жазықсыз жалаға ұшыраған қазақтар трагедиясы ру-руымен, ауыл-ауылымен құжат жүзінде хатталады. Екіншісі – зобалаң жылдарда жазықсыз жалаға ұшырап, оққа ілінген Қырғызстандағы қазақтардың толық тізімі. Бұл мартирологте бүгінгі қазақ қауымына мүлдем таныс емес, сол жылдары Қырғызстан үкіметінің наркомдары болған (1946 жылға дейін министр лауазымдары осылай аталды) Ескендір Жоламанов, Мұсабек Таукин, Санжар Сегізбаев және Оқу-ағарту наркомының орынбасары Саймасай Тәтібеков туралы көлемді ғұмырнамалық очерктер берілген. Дәл осындай қуғын-сүргінге қатысты ақпараты мол еңбектер Өзбекстан, Қарақалпақстан және Ресейдің Омбы облысының қазақтары туралы да дайындалып жатыр. Жалпы, бұл үлкен жоба арнасында Қазақстанмен шектесетін, бір кезде өздерінің атамекенінде отырған Ресейдің ондаған губерниясындағы қазақтардың қилы тағдыры туралы толық мәлімет жинастырылып жатыр.
– Енді бүгінгі күннің көкейде үміт отын жағатын жағымды жағына қарай ат басын бұрсақ. «Арыс» қоры қоржынынан ондай жаңалықтар да табылатын шығар.
– Әрине, «Egemen Qaqzaqstan»-ның қадірменді оқырмандарын ұлық мейраммен құттықтай отырып, ерекше бір қуанышты жаңалығымызбен бөлісу біз үшін үлкен ғанибет. Ол – «Шерлі шежіре. ХХ ғасырдың бірінші жартысында жарық көрген қазақ газет-журналдары» атты мәдени мегажобамыз. Рұқсат болса, бұл жайында тарқатыңқырап айтсақ.
Мен жоғарыда атап өткенімдей, кәсіби тарихшы емеспін. Маған Алаш туралы, ашаршылық туралы, т.б. бұрыннан өзіміз «ақтаңдақ тақырып» деп атайтын мәселелер бойынша сан алуан сұрақ қойылады. Білгеніңше, оқығаныңа, тоқығаныңа сүйеніп, әрине, жауап бересің. Айтпағым – ұлтымыздың көкейін тескен мұндай зор-зор заманауи сұрауларға жақында үлкен «нүкте» қойылмақ. Бәріңіз жақсы білесіздер, ол Президенті «Қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөнінде комиссиялар құру туралы» арнайы Қаулы (№456, 15.11.2020) қабылдады. Мемлекеттік комиссия құрылды, мен де соның бір мүшесімін. 70 жыл құлып астында сартап болып жатқан құпия құжаттар (біз бұрын бар «пәле», «бомбалар» НКВД-КГБ архивінде жасырылған деп ойлаушы едік, сөйтсек өзге де ондаған құқықтың ведомствоның «аса құпия» қойма-қорлары бар екен) том-том болып жарық көрмекші. Тарихшылар мен кәсіби архившілер һәм жанкешті өлкетанушылардың қисапсыз еңбектері жанып, пәрмені жоғары «толық ақтау жөнінде» Жарлық жарық көреді деген үлкен үмітіміз бар. Бұрын «Ешкім де, ешнәрсе де ұмытылмайды» деп ұрандатып келсек, енді «Ашық азаматтық архивті» елге айналуға қадам басудамыз. Мемлекеттің қауіпсіздігіне тікелей нұқсан келтіретін құжаттардан басқасы (оның өзі пәлен жылдан соң ашылуға міндетті деген қағидамен), әсіресе үлкен іс тындырып, сонымен бірге үлкен бұрмалаушылық жасап, үлкен қателік жіберетін үлкен лауазымды тұлғаларға қатысты мәліметтер ашық болуы – замана талабы. Әділетті Қазақстанымыздың баспалдағы, басты қадамы осыдан басталса игі.
Қаншама жылдар ғылым қуып жүргенде, бар уақытым архивте өтті деп жалған айта алмаймын. Кәсібім филолог, оның үстіне құдай қолға қалам беріп қойған соң өмір бойы көне мұраларды жинастыруды мұрат тұттым, тапқан, білген нәрселерімді елге қайтару арман болды. Халқымыз айналдырған қырық жылда үш рет жазу-сызуын өзгертті ғой. 1929 жылға дейін ғасырлар бойы араб қаріпті жазуды қолдандық, 1930-1940 жылдары латын деп бас қатырып, одан беріде орыс графикасын тұтынып келеміз. Бажайлап қарасақ, Алаш қайраткерінің кесекті дүниелері, кітаптары 1929 жылдан кейін мүлдем жарияланбаған екен. Бір сөзбен айтқанда, Алаш қайраткерлерінің қаламынан туған араб қаріпті кітаптардың, мақалалардың толық базасын жасау, ұлттық құндылыққа жататын мұраларды іздеп табу, оларды бүгінгі жазу үлгісіне көшіру, псевдонимдер мен лақап аттарды анықтау мақсат болды.
– Алдыңызда жатқан он томды көріп отырмын, бұлар сүйінші даналар ма?
– Жүз мыңдаған «egemen»-нің оқырмандарына елден бұрын сүйіншілеуімізге болады. Жуықта ғана қолымызға өзіңіз көріп отырған он кітап – әйгілі «Қазақ» газетінің 1913-1918 жылдарды толық қамтитын 7 томы, 5 томды құрайтын «Айқап» журналының 1911 және 1912 жылдардағы қос жинағының факсимилді нұсқасы һәм 1917-1919 жылдары Семейде шығып тұрған «Сарыарқа» газетінің қолда бар сандары толық жинақталған басылымдары жарық көрді. Біздің бастамамызды қолдап, қол ұшын созған Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жанындағы «Алаш» мәдениет және рухани даму институтының басшысы әрі «Алаш Орда» баспасының директоры Сұлтанхан Аққұлұлына зор ризашылығымызды білдіремін. Басылымның редакциялық алқасында профессорлар Дихан Қамзабекұлы мен Сағымбай Жұмағұл, қоғам қайраткерлері Азат Перуашев пен Қазыбек Иса сынды алашшыл азаматтар бар. Барша қиындықты көтеріп, мәтіндерді қазіргі жазу қалпына келтірген – араб тілінің маманы, белгілі библиограф Толқын Замзаева.
– Бұл құнды мәдени мұралар туралы үлкен әңгіме алда әлі талай айтылатыны сөзсіз, қысқаша түйінді-түйінді мәселелерді бір шолып өтсеңіз.
– Әрине, басты мәселе – бұл газет-журналдардың барлығының ХХ ғасыр басында араб қарпінде жарық көруінде. Біздің ғалымдар қауымының орыстілділер және қазақтілділер болып екіге жарылатыны ешкімге құпия емес. Алғашқы қауым архивтік құжаттан бірде-бір кемдігі жоқ, тарихи мәні аса жоғары бұл құнды материалдардың тіптен барлығынан хабарсыз болса, екіншілерінің арасында да оларды түпнұсқадан оқитын оқымыстылары бірен-саран. Біз мәселен «Қазақ» газеті – ХХ ғасыр басындағы ұлттық энциклопедия» деген тұжырымды бостан босқа жиі қайталап жүрген жоқпыз. Жас ғалымдарға магистрлік, болмаса докторлық диссертацияларына осы басылым беттеріндегі материал бойынша тақырып ұсынсаңыз, олар ат тонын ала қашады. Оған қарсы уәж де айта алмайсыз. Өйткені кесімді екі не үш жылдық уақытын арабша нұсқаны ежіктеп отыруға рәсуа еткісі келмейді. Енді осы басылымдар факсимилді түрде әрі параллель қазіргі жазу үлгісімен жарық көргендіктен, үлкенге де, кішіге де, студентке де, академикке де қолжетімді, алдағы уақытта экономистер мен заңгерлер, мәдениеттанушылар мен дінтанушылар, саясаткерлер мен қарапайым оқырман өз керегін еркін табуға мүмкіндік туып отыр.
– Ұшан-теңіз мол қазынадан сіз әзірге 10 томды таңдап алып, шығарып отырсыз. Осы шаруаға 30 жыл уақытым жұмсалды дейсіз. Сонда осы басылымдардың толық нұсқасы түгелдей табылды ма?
– Бұл жерде толықтығы жағынан тұңғыш журналымыз «Айқап» (1911-1915) туралы ғана айтуға болатын сияқты. Тұңғыштың аты – тұңғыш. «Айқап» басына бақ қонған басылым десек болады. Сірескен кеңес заманында да оған тыйым болмады, 88 саны көпке қолжетімді болды. Сол себепті оның материалдарын негіз етіп ондаған диссертация қорғалды, басылым мен оның шығарушысы Мұхамеджан Сералин туралы кітаптар да шықты. Бірақ ешкімнің ойына оның факсимилді нұсқасын шығарайық деген ой келмеді. Бұл біздің өткенге, мәдени мұраға деген жадағай көзқарасымыздың көрінісі. 2022 жылы ақын, журналист, ұлттың тұңғыш журналын жанын жеп бес жыл бойы шығарған редактор Мұхамеджан Сералиннің 150 жылдығы лайықты аталып өтпеді. Әдеттегідей қаржы жетіспеушілігіне байланысты қос кітапты түрлі түсті етіп шығара алмағанымызға біз де бармағымызды тістеп, өкінеміз. Сонау 1911-1915 жылдары Троицк қаласындағы татар ағайындар, «Энергия» баспаханасының қызметкерлері барын салып, қолдарындағы барша ою-өрнек, қаріп кассаларын тегін беріп, журналды түрлі түсті етіп шығарған болатын. Қайта басылымда сол бір ғасыр бұрынғы татар ағайындардың мәдени деңгейіне жете алмағанымыз, әрине, бізге сын.
1917 жылдың 12 маусымында жарық көрді деп саналатын «Сарыарқа» газетінің (1917-1919) тұңғыш санын тауып оқу әлі күнге мүмкін болмай отыр. 1917 жылдың топтамасынан бұрын төрт саны табылмады деп келсек, қазір қолға түспегені екеу-ақ: №1 және №8. Өкінішке қарай, кеңестік-коммунистік режімнің «жемісті жетістігі»: 1918 жылдың бақандай 12 саны (№№43-44, 48-56 және №58) әлі күнге «хабарсыз кеткендер» санатында. Ал күні кешеге дейін зерттеушілер «Сарыарқа» газетінің 1919 жылы да тұрақты шығып тұрғанынан бейхабар еді. Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудің ұшар басында тұрған, өткелекті тар заманда «жабық тақырыпқа» қорықпай барып, ерлікке барабар еңбектер жазған Үшкілтай Субханбердина да оның жалғасты үшінші жылы шығып тұрғанын білместен бұ дүниеден өтті. Оның 1919 жылғы 24 саны шетелден, ал соңғы саналатын 90-саны Семей архивінен табылды.
– Сонда бұл басылымдардың, басқа да газет-журналдарымыздың әлі жоқ сандары табылуы мүмкін бе?
– Ғылым сол үшін ғылым емес пе, жоқты таппаса, жаңалық ашпаса оның несі ғылым? Ең алғашқы қазақ газеті 1905 жылы Петерборда шығып тұрған татардың «Үлпәт» басылымына қосымша болып тіркелген «Серке» атты серкеміз ғой. Бірақ оны қолына ұстап көрген бір адам жоқ, егер бір жақсылық хабар болса, сүйіншіміз дайын.
«Қазақ» та, «Сарыарқа» да және басқа сол аласапыран жылдарда жарық көрген ұлттық басылымдардың ешқайсысы «біз тоқталдық», «жабылдық» деп соңғы сандарын шығарып, хабар шашпаған. Мәселен, «Қазақтың» 266-саны, Күнбатыс Алашордасының органы «Еркін Қазақтың» бір саны соңғы жылдары ғана табылды емес пе? Сондықтан қазан аузы жоғары, әлі де үміт бар.
– Ұлтты ұйыстырған, «Алаш» партиясының негізін қалаған, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы шығарып тұрған «Қазақ» туралы айта түссеңіз.
– Бұл мегажобаның өзі о баста «Қазақ» газетін түгендеуге, оны рухани һәм мәдени ұлттық құндылық ретінде туған халқына толық күйінде оралту мақсатында жасақталған болатын. Жеті том «Қазақты» жеті күн, жеті түн парақтаған кез келген көзі қарақты оқырман түрлі-түрлі қазынаға жолығары сөзсіз. Мәселен, 1916 жылғы ақ патшаның қазақ жастарын қара жұмысқа алуы хақында білетініміз: Амангелді Иманов, Әбдіғапар хан, М. Әуезовтің «Қилы заман» хикаяты... Ал 1917 жылғы басылым беттерінен бүгінгі Украина мен Белоруссия майданының тылында қара жұмысқа жегілген қазақ жастарының аты-жөндерін, оларға қамқор болып артынан іздеп барған оқыған Алаш тұлғаларының қайраткерлігін, олардың шала сауатты жастарға құқықтық, медициналық көмек көрсеткенін, Алласына сыйынар молласын тауып, халал ас дайындайтын аспазына дейін сайлағанын көреміз. Мұндай нақты құжатты сіз ешбір архив қорынан да таба алмасыңыз ақиқат. Бірінші жиһангерлік соғыстың жай-күйі, туысқан түрік жұртына тілектес мақалалар, әсіресе қазақ қыз-келіншектерінің алтыны мен күмісін бір кісідей жұмыла жинастырып, Түркияға көмек ретінде жөнелткенін оқып білесіз. Қазақ даласын жайлаған жұттар, қазақпен бір туған, белбеулерін бір буған қырғыз ағайындардың басындағы алапат ашаршылық, оларға ағайындық жолымен қол ұшын созу... Міне, осындай алғаш көзіме шалынғанда өзіме де «ашылмаған арал» болып көрінген материалдар газет бетінде ұшан-теңіз.
Иә, тәуелсіздік бізге оңайлықпен келіп, алақанымызға қона салған жоқ. Оған аталған басылым бетіндегі отты да өкінішті мақалалар куә. Бұл жазбалар – біздің тарихи шежіреміз, ұлттық құндылыққа негізделген қазынамыз. Арналы Алаш мұрасы ұлтпен бірге жасай береді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Арман ОКТЯБРЬ,
«Egemen Qazaqstan»
Алматы
