«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген ел аузындағы тәмсіл сөз де осы кісіге арнап айтылғандай. Шындығы да солай сияқты. Неге десеңіз, Рақаң халықтың алдында қалтқысыз ерен еңбегімен танылған, ғылымның қия жолына өзіндік өрнегі мен қомақты қолтаңбасын қалдырған ажары ашық азамат. Бұған оның қазақтың мәртебесі мен ғылымын әлемге танытып отырған әйгілі еңбектері дәлел.
Рақым Алмабекұлының өткен өмір жолына көз жіберсек, көңілімізді көкке ұшыратын көп жайға тереңдеп қаныға түсеміз. Ол 1935 жылы Алматы облысының Қаскелең (қазіргі Қарасай) ауданында дүниеге келіп, мектеп бітіргеннен кейін, еліміздегі байырғы оқу орындарының бірі Қазақ ауыл шаруашылығы институтында агроном мамандығын алды. Оның ғылымға деген қабілеті сол кезде байқалып, институт директоры Әубәкір Жұматовтың жетекшілігімен селекциялық жұмыстарды меңгере бастады. Алайда ғылымға келмес бұрын алғашқы еңбек жолын өндірісте, яғни 1960 жылы Алматы облысы, Алакөл ауданындағы Ильич атындағы кеңшарда бас аграном болып бастайды. Бұл жерде «Бастапқы еңбек жолын бірден бас аграном болып бастағаны қалай?» деген сұрақтың туындауы әбден мүмкін. Мұндай дүдәмал сауалға кейіпкеріміздің бастан өткерген өмірі айқын жауап бере алады. Ағамыз институт қабырғасында жүріп жалына жармасқан мамандығының сиқырлы сырларын бүге-шігесіне дейін меңгеру үшін барын да, жанын да салады. Әсіресе тәжірибелі ұстаз, ауыл шаруашылығы ғылымының үлкен білгірі Махмұт Шолтыров болашақ академиктің қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Міне, осындай тілеулес адамдардың шынайы ниеттері жас маманды қанаты талмас қырандай қанаттандырып жіберді. Рақым Оразалиевтің қабілет қарымын көрген басшылар оны бірден шаруашылықтың бас аграномы етіп тағайындайды. «Сенім артсаң, сеніп арт» деген жауапкершілікті Рақым ар-ұжданымен арқалап, алға қарай алып жүреді.
Адамда арман деген таусылған ба? Бұдан кейін кейіпкеріміздің бүйрегі егін шаруашылығындағы селекция саласына бұра бастайды. Оның негізгі себебі де жоқ емес. Еліміздің азық-түлік өнімдеріндегі басты дақылы – бидай. Қазір Қазақстан әлем бойынша бидай экспортында алғашқы алтылықта, ал ұн экспортында бірнеше жылдан бері бірінші орында тұр. «Қазақстандық бидай» деген ұғым бүгінгі күні әлемдік брендке айналған. Бұған кең даламыздың табиғи жағдайы мен топырақ ерекшелігі жоғары сапалы өнім беруге жол ашатыны анық. Осы бағытта мол өнім мен сапалы астық ең алдымен, сорттың сапасына және оны шығарған селекционерлердің қажырлы еңбегіне тікелей байланысты.
Осыны терең түсінген Рақым Алмабекұлының біржола ғылым жолына бұрылып, әлемдегі селекция саласының ең ірі орталықтарының бірі саналатын Одессадағы Бүкілодақтық селекция және генетика институтының аспирантурасына түсуге нартәуекел жасайды. 1966 жылы ағамыздың асығы алшысынан түсіп, аспирантураға қабылданады. Институтта Рақаң тек селекция ғана емес, сонымен қатар генетика, физиология, биохимия, молекулалық биология және өсімдік иммунологиясы сынды іргелі ғылымдарды меңгеріп, екінің біріне бұйыра бермейтін күрделі ғылыми ортаның ұшан-теңіз мол тәжірибесін көңіл көзі мен көкірегіне тоқыды. Әлемге әйгілі селекционер Ф.Кириченкодан тәлім мен тәрбие алды. Украинада оқып жүріп-ақ, ол күздік бидайдың жаңа сорттарын шығарумен айналысып, сорт сынау жүйесінде айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Ол кезде ауылшаруашылық дақылдарының Қазақстанда шыққан сорттары өте аз болғандықтан сырттан әкелінген тұқымдар егілетін. Оның сапасы талай рет сан соқтырды. Осынау орын алған олқылықтарды жою мақсатында Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтына директоры, қоғам қайраткері Мұхаметжан Ерлепесов жас ғалымдарды селекция саласына жаппай тартып, үлкен ғылыми мектеп қалыптастырды. Ол кісі Украинада селекция ғылымының қыр-сырын меңгеріп келген Рақымға үлкен үміт артты. «Қазақ бидайының атасы» деген атаққа ие болған Рақым Оразалиевтің ғылымдағы жолы осылай басталды.
Рақым Алмабекұлының 1970 жылдан бергі еңбек белестері Қазақстандағы ауыл шаруашылығы ғылымының ірі орталығы – Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми институтымен тікелей байланысты. Кейіпкеріміз осы орталықта еңбек жолын аға ғылыми қызметкер болып бастап, бөлім меңгерушісі, Шығыс селекция орталығының меңгерушісі, институт директорының орынбасары болып сатылай өсіп, 1990 жылы «Күздік бидайдың қазақстандық агроэкотиптері селекциясының биологиялық негіздері» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Ал 1992 жылы жаңадан құрылған Қазақ ауылшаруашылық ғылымдары академиясының (ҚазАҒА) академик-хатшысы болып сайланып, еліміздегі барлық слекциялық-генетикалық жұмыстарға жетекшілік жасады. Көп уақыт өтпей ағамыз Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының академигі, вице-президенті етіп сайланды. Бұл жылдарда тәуелсіз қазақ елінің аграрлық ғылымының іргетасы қаланып, жаңа ғылыми орталықтар ашылып, сала қарқынды даму жолына түсті. Бидай, бұршақ, азықтық өсімдіктер, дәрілік шөптер селекциясы оңтайлы жолға қойылып, республиканың әртүрлі экологиялық аймақтарында селекциялық тірек пункттері ашылды. Жаңадан келген жас кадрларды даярлау ісі қызу қолға алынып, селекция мектебі қалыптасты. Осы келелі істің бәрінің басы-қасында бағыт-бағдар сілтеп, Оразалиев жүрді.
Рақым Алмабекұлы Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы институтын басқарған жылдарда (1995–2003) институтта агроэкология, егістік дақылдарының генбанкін құру, дәрілік шөптер коллекциясын зерттеу сияқты жаңа тұрғыдағы ғылыми бағыттарды дамыту жұмыстары қарқынды дамыды. Түйіндеп айтар болсақ, институт өсімдіктің жаңа сорттары мен будандарын енгізуде бұрын-соңды болмаған татымды табыстарға қол жеткізеді. Институт Жапонияның халықаралық ауылшаруашылық ғылыми зерттеу орталығы (JIRCAS), бидай мен жүгеріні жақсарту жөніндегі халықаралық орталық (CIMMYT) секілді халықаралық байланыстар жасауға қол жеткізеді. 1998 жылы институтқа әлемге танымал селекционер, «Жасыл революцияның» авторы, Нобель сыйлығының лауреаты Норман Борлаут келіп, институттың тыныс-тіршілігімен танысып, ғылыми ізденістерге көңілі марқайып, Рақым Алмабекұлына дән риза болып қайтты.
Рақым Алмабекұлы бүгінге дейін әріптестері мен шәкірттерімен бірге дәнді және дәнді бұршақты дақылдардың
290-нан астам сортын шығарып, оның 160-ы Қазақстан, Орталық Азия және Ресей елдерінің өндірісінде пайдаланылып келеді.
Осындай еңбектерінің арқасында кейіпкеріміз 1992 жылы Украина аграрлық ғылым академиясының шетелдік мүшесі, 1998 жылы Ресей ауыл шаруашылығы ғылым академиясының шетелдік мүшесі болып сайланды. Сонымен қатар ағамыз Ауыл шаруашылығы академиясының вице-президенті қызметін атқара жүріп, АӨК-ті дамытудың 1995–2000 жылдарға арналған Тұжырымдама бағдарламасын әзірлегенін, Қазақстан аймақтарында АӨК саласындағы ғылыми күштерді шоғырландыруға арналған жаңа ғылыми-өндірістік орталықтарды ұйымдастырғанын ел ұмыта қойған жоқ.
Қысқарта айтқанда, академик ғалымның көз майын тауысып жазған ғылыми еңбектері ұрпақ кәдесіне жарап келеді. Ол 750-ден астам ғылыми еңбектің, оның ішінде 22 монографияның, ондаған патент пен авторлық куәліктің авторы. Сондай-ақ Рақым Алмабекұлы жетекшілігімен 69 ғалым ғылыми диссертация қорғады. Осылай еліне еңбегін арнаған Рақым Оразалиев абыроймен абыз жасына көтерілді. Ғалымдығымен қоса қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін, тілі мен ділін, әдет-ғұрпын, салт-санасын жасампаздық тұрғысынан жаңғыртуда да жанын сала үлес қосып келе жатқан ақсақалға зейнет көруді тілейміз.
Әйіп Ысқақов,
академик
Қанат Тәкебаев,
журналист
