Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Қазір цифрлы технологиялар мен жасанды интеллект жас буынның ғылымға қызығушылығына айтарлықтай оң ықпалын тигізіп жатыр. Ірі ғылыми-зерттеу орталықтары, жоғары оқу орындары, колледждер, тіптен орта білім жүйесінде жаңа технологияларды енгізудің жағымды үрдісі байқалады.
Ғылым саласын дамытуға республика бюджетінен кейінгі үш жылда қаражат артып, биыл 240,2 млрд теңге бөлінген. Алайда ғылымы дамыған елдер тәжірибесіне сүйенсек, бұл қаражат әлі де жеткіліксіз. Мемлекет басшысы Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің отырысында жер қойнауын пайдаланушылар өндіріске жұмсайтын қаржысының 1 пайызын ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға міндетті инвестиция ретінде салуы қажет деп тапсырма берді. Дегенмен әлі де жетілдіріп, компаниялардың ғылымға бетбұрысын арттыратын тетіктерді күшейту маңызды.
Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек кейінгі жылдары мемлекет тарапынан жас ғалымдарға жан-жақты қолдау көрсетіліп келе жатқанын айтады. Гранттық қаржыландыру, шетелдік тағылымдамалар, мега-гранттар, ғылыми дәрежесіне қосымша төлемдер, сондай-ақ әлеуметтік қолдау тетіктері іске асып жатыр. Жыл сайын 50 «Үздік ғылыми қызметкер» сыйлығы табысталады. Айтуынша, ғылыми зерттеу ғана емес, экономиканың қозғаушы күші. Тиісті министрліктің ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыруға басымдық беруі нәтижесінде биыл 200-ден аса ғылыми жоба іске асып, оның 25-і экспортталды. Коммерцияланған жобалардың ел экономикасына үлесі 100 млрд теңгеден асты.
Ғылым қорының дерегіне сүйенсек, 2023–2025 жылдарға арналған ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландырудың неғұрлым перспективалы жобалар гранттық қаржыландырылған. Ұлттық ғылыми кеңестің шешімімен 70-тен астам жоба мақұлданып, ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыруға грант беру туралы 72 келісімшарт жасалды. Ал қолданбалы ғылымды мемлекеттік қаржыландыру 2024–2026 жылдарда 476,9 млрд теңгеге дейін ұлғайту көзделген (оның ішінде бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру – 211 млрд теңге, гранттық қаржыландыру – 198 млрд теңге, коммерцияландыруды гранттық қаржыландыру – 67,9 млрд теңге), ал ғылыми зерттеулермен айналысатын ұйымдардың саны бүгінде 400-ден асып отыр.
Биыл өңірлік ғылымның дамуына да ерекше мән беріліп отыр. Ұлттық ғылым академиясы жүргізген форсайттық зерттеулер нәтижесінде анықталғандай, ғылымды дамыту Алматы, Астана сияқты ірі қалаларда шоғырланғандықтан, аймақтар назардан тыс қалған. Осы мақсатта өңірлерге арнайы іс сапармен барған ғалымдар өңірлерде туындаған түйткілді мәселелерді анықтады. Нәтижесінде, ғылымды басқару күшейіп, әкімдіктер жанынан ғылыми кеңес құрылды. Түркістан, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облысындағы ғалымдар өңірлік гранттық бағдарламалар мен сессияларға қатысу мүмкіндігіне ие болды. Осы орайда ғылым мен бизнестің өзара байланысын жаңа деңгейге көтеретін маңызды қадам ретінде 2024–2026 жылдары өңірлерде зерттеушілік орталықтарын құру үшін 17 бағдарлама енгізу көзделіп отыр. Ұлттық ғылым академиясы пәнаралық ғылымдар орталығының директоры Қуантар Әлихановтың айтуынша, кейінгі екі жылда академия 70 өңірлік және салалық форсайт-сессия ұйымдастырған. Мемлекет, бизнес пен шетелдік ғалымдардың қатысуымен өткен іс-шара барысында экономиканың нақты сұранысына бағытталған 220 міндет айқындалды. Нәтижесінде, 65 ғылыми-техникалық тапсырма әзірленді. Алматыда университет ректорлары мен ғылыми зерттеу институттарының басшыларымен кездесулер барысында ғылым мен экономика сұранысы арасында алшақтық бар екені анықталды. Осы орайда тиісті министрлік тарапынан арнайы жобалар қолға алынып, қазірде ғылым мен бизнестің ықпалдастығын колледждерде, тіптен орта білім беру саласымен байланыстырудың маңызына назар аударылып отыр.
Сарапшылар атап өткендей, ғылымды дамыту зертханалардағы зерттеулермен, мақала жариялаумен шектелмейді. Қазір елімізде 40–60 патентке ие ғалым бар. Ол патенттердің дені импортқа тәуелділікті азайтуға мүмкіндік береді. Осы орайда өнеркәсіп ошақтары, кен орындарының аймақтардағы үлесі басым болғандықтан, өңірлік ғылымды дамытудың маңызы туралы көп айтылады. Алдағы жылдан үміті басым ғалымдар қауымы зерттеу нәтижелері коммерцияланса, өндіріске енуіне даңғыл жол ашылады деген сенімде.
АЛМАТЫ
