2010 жылдардың ортасында нейробиолог Роберт Сапольски маймылдармен бірқатар эксперимент жүргізді. Әуелі маймылдарға жарық сигналынан кейін 10 рет батырманы басып, сыйлық ретінде дәмді нәрсе алуды үйретті. Қызығы - эксперимент барысында дофамин тамақ алған сәтте емес, дабылдан марапатқа дейін бөлініп тұрғаны байқалған. Басқаша алғанда ми сатып алудан емес, оны күтуден «көңіл көтереді», сапасына емес, оның жиілігіне назар аударады. Басқаша айтқанда, әлгі маймылдың таңдайы сүйікті тағамының кермек дәмін сезген сайын белсенділігі де арта түскен. Расын айтқанда, ағзадағы сәттік өзгерістерді қолмен басқару туралы ежелгі философтар да айтып кеткен. Психологтардың сөзінше «қара жұма» және басқа да осындай акциялар - психологиялық механизмнің шырмауындағы құмар ойынның бір түрі.
Биыл «Қара жұма» 28 қарашада басталып, үш күнге созылады
Яндекс жарнама агенттіктерінің деректерінде қараша мен желтоқсан e-commerce үшін сауда драйверіне айналатыны айтылған. Бұл кезеңде жеңiлдiктерге, акцияларға және промокодтарға iздестiру қызығушылығы жылдың қалған айларымен салыстырғанда орта есеппен 34% -ға артады.
2024 жылы Қазақстанда «Қара жұма» онлайн-белсенділіктің жоғары өсуімен қатар жүрді, алайда барлық өңір үшін сатудың нақты жалпы нәтижелері жарияланбаған. Әдеттегідей электроника, киім-кешек және үйге арналған тауарлар ең көп сұранысқа ие болды, ал ең ірі тапсырыстарды Алматы, Нұр-Сұлтан және Атырау тұрғындары ресімдепті.
Қазір онлайн-сатып алулардың үлесі одан да жоғары: «Яндекстің» бағалауы бойынша әрбір екінші қазақстандық интернеттен айына кемінде бір рет сатып алады, ал пайдаланушылардың 61% сату кезеңінде тауарларды онлайн сатып алуды жөн көреді.
Орташа чек: қанша жұмсайды, қалай өзгереді
Осыдан бірнеше жыл бұрын сарапшылар Black Friday күндерінде отбасылық шығыстардың еселеп өсіп кететінін айтқан.
2017 жылғы 24 қарашада қазақстандықтардың шығыны әдеттегі күнмен салыстырғанда 1675% -ға өсті, ал орташа чек шамамен 17 516 теңгені құрады.
Жыл сайын бұл сома өсіп келеді. 2020 жылға қарай орташа бюджет 34 мың теңгеге дейін көтерілді, ал 2021 жылы бір адамға 37 500 теңгеге жетті.
2024 жылы бір адамның сатып алу бюджеті 50 мың теңгеге дейін көтерілді.
Осылайша, пандемиялық жылда қажетті шығындар шамамен 10% -ға өсті. Мұның себебі кейінге қалдырылған сұраныс пен тауарлардың қымбаттауынан болуы әбден мүмкін.
Ерлер әйелдерден көп жұмсайды
Сарапшылар қымбат электроника сатып алумен байланысты ерлердің пайдасына шамамен 30% айырмашылықты атап өтеді. Бұл ретте ең жоғары орташа чек дәстүрлі түрде электроника және тұрмыстық техника санатында тіркеледі. Бұл ретте бөліп-бөліп төлеу сатып алу сомасын айтарлықтай арттырады. Қазақстандық тәжірибе мұны растайды - көптеген қымбат тауарлар (тұрмыстық техника, электроника, жиһаз) бөліп-бөліп төлеуге алынады және қорытынды чек бірден төлеуге қарағанда жоғары болады, себебі тұтынушы өзіне қымбат модель немесе қосымша тауарлар алуға мүмкіндік береді.
Тұтастай алғанда, соңғы жылдардағы транзакциялардың деректері бойынша қазақстандық әйелдерден бір онлайн сатып алудың орташа чегі 14-тен 18 мың теңгеге дейін құрайды. Бұл сандар базарларда қымбат емес тауарлардың көптігін ескереді.
Ритейлерлер үшін басты сұрақ - қазақстандықтар Black Friday кезеңінде қандай тауарларға көп жұмсайды деген сұраққа жауап беру үшін 2024 жылы Қара жұма күні не сатып алғанына назар аударайық.
2024 жылы киім сату қараша айында 2 еседен асқан, алайда тапсырыстар саны «бар болғаны» 112% -ға өсті. Бұл осы санаттағы орташа чектің ұлғаюын білдіреді: сатып алушылар бір транзакцияға көбірек жұмсай бастады, бәлкім, қымбат брендтерді таңдап немесе себетке қосымша тауарлар берген. Тұрмыстық техника мен электроника – керісінше, сатып алулар көбінесе ірі, бірақ біржолғы санат. Мұнда сұраныс неғұрлым тұрақты: мысалы, Black Friday 2024-те электроника бір жыл бұрынғыға қарағанда белсендірек сатып алынған, бірақ жарылыс өсімінсіз, шамамен +30%. Оның үстіне электрониканы көбінесе несиеге немесе бөліп төлеуге алады, бұл теңгемен жиынтық сатуды арттырады.
Косметика мен парфюм дәстүрлі түрде әйелдердің табысына ие. Брендтік парфюмерияға 20-30% жеңілдіктер қарашаны духи сатып алу үшін жақсы уақыт етеді - 2024 жылы ерлердің хош иістері туралы іздеу сұрауларының саны 16% -ға, әйелдердің хош иістері туралы - 11% -ға артты. Мұнда орташа чек онша үлкен емес (бірнеше ондаған мың теңге), бірақ сатып алушылар саны көп: косметикаға онлайн-аудиторияның үштен бірі қызығушылық танытады.
Тұтастай алғанда, 2024-2025 жылдары қазақстандық сатып алушының сатудағы бейнесі былай көрінеді: бұл сәнді, электрониканы, балаларға арналған тауарларды және денсаулықты қызықтыратын орташа табысы бар 25-тен 44 жасқа дейінгі әйел. Ол акцияларды алдын ала қарап шығады, қалаған сатып алулардың тізімін жасай алады, бірақ жақсы жеңілдік көрсе, жиі бір нәрсені импульсивті түрде сатып алады. Ерлер сирек қатысса да, әдетте техникаға, авто- және спорт тауарларына көп қаражат жұмсайды.
2024 жылғы мінез-құлық үрдістерінің арасында сарапшылар жоспарлаудың өсуін атап өтті: көпшілігі қараша айындағы акцияларға алдын ала дайындала бастады. Мамандардың кеңесi бойынша «шабуыл жоспарын» (қажеттi заттардың тiзiмiн) жасап, бағаны сатуға дейiн бiр ай бұрын бақылап отырудың маңызы бар. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстандағы «Қара жұма» сату көлемін едәуір арттырады және брендтердің танымалдығын арттырады, бірақ оның нақты пайдасы түрлі факторларға байланысты өзгеруі мүмкін. Бір жағынан, бұл ірі сатылымдар мен танымал тауарларға сұраныстың рекордтық уақыты, ал екінші жағынан, бизнес клиенттерді тарту және елеулі жеңілдіктер ұсыну қажеттілігіне тап болады.
«Қара жұманың» табыстылығы оның дайындық стратегиясына байланысты
Брендтерге деген қызығушылық та өсті: адамдар нақты брендтік тауарларды «жеңілдікпен кроссовкалар» емес, әсіресе спорт сегментінен іздейді. Бұл анағұрлым саналы тұтынуды білдіреді: сатып алушы өзіне не қажет екенін біледі және нақты тауарға жеңілдіктер күтеді.
Маркетолог, бизнес-консультант Юлия Сакованың айтуынша, біздегі «Қара жұма» бір күндік сұранысқа негізделген.
«Мақсат «бүгін ғана», «ертеңге дейін үлгеріңіз» дегенге басымдық береді. Бұл жағдайды қиындатады, сатып алушының психологиясына кері әсер етеді. «Қазақстанда сатуды құру принципі қосымша сатып алушыларды тарту үшін маркетингтік ерекшеліктен басқа ештеңе емес. Дүкендер мен сауда нүктелері «Қара жұма» қарсаңында бағаны көтереді деген ақпарат шындыққа жанаса бермейді. Бұл айда олар тауар құнынан өзіндік құнынан бірер пайызға ғана жоғары сатып, базада жатып қалған тауарларын сатуға мүмкіндік алады, келесі айналымын қаржыландырады. Қосып сату жекелеген сегменттерде болғанмен, жалпы форматта байқалған емес», дейді деп атап өтті маркетолог Юлия Сакова.
«Қара жұманы» тек сауда нүктелері емес, алаяқтар да асыға күтеді
Бұл кезеңде фишингтік шабуылдар мен алдау схемалары шарықтау шегіне жетеді.
Ресейлік «Нейроинформ» сараптамалық орталығының сарапшылары алаяқтар танымал брендтердің жалған сайттары, әлеуметтік желілерде жалған акцияларды іске қосу және жеткізу туралы жалған хабарламаларды таратуға кірісіп кететінін айтыпты.
«Жалған сайттар жасау - өте танымал схема, бірақ оған қарамастан, әлеуетті сатып алушылар әлі күнге дейін осы тұзаққа түседі. Тек биылғы жылдың қараша айында ақпараттық қауіпсіздік жөніндегі түрлі ұйымдардың деректері бойынша шабуылшылар белгілі дүкендерді имитациялайтын 700-ден 1 мыңға дейін клон-сайттарды іске қосылған. Мұндай ресурстар сатып алушылар ақшасынан ғана емес, өздерінің банк карталарының деректерінен айырады», «Технлогияның дамуы мен алаяқтардың мүмкіндігі әртараптандырылып жатыр. Тек ресми дүкендерден қосымшаларды жүктеу және күдікті сілтемелер бойынша өтпеу, сондай-ақ сұрау салулар өте сенімді болып көрінсе де, жеке деректерін жария етпеуге назар аударылу керек. Сату кезінде фишингтік шабуылдардан өзіңізді қорғау үшін дүкендердің URL мекенжайларын мұқият тексеріңіз. Жалған сайттарда әріптер ауыстыру кезінде артық таңбалар қосылып кетеді. Сондықтан барынша сақ болған дұрыс», дейді сарапшы.
