Суреттерді түсірген – автор
Табиғат жанашырлары орманды, далалы жердегі қыбыр еткен тіршілікті қалт жібермейді. Біз болсақ, қай тұстан ұшып бара жатқанымызды қалта телефондағы картаға қарап, бағдарлап отырмыз. Қар басқан дала, асқар шың, меңіреу орман... Бәрін-бәрін артқа тастап ұшып келеміз. Алтай ауданына тиесілі орманшылықтың аумағын алты айнала ұштық. Табиғаттың көркемдігі Катонқарағай мен Риддерде ғана деп жүрсек, бізге беймәлім мынау тұтасқан таулар Алтай ауданы аумағында жатқан көрінеді. Аң жортып, құс қонған кейбір тау қойнауларынан қос-қос қабат үйлер қарауытады. Қаланың қарбаласынан тынығатын дөкейлердің үйі болса керек деп топшыладық та қойдық іштей.
Алтай қаласын басып, бел-белестен асып-тасып ағар Бұқтырма бойына қайта түстік. Өзеннің жиегіне мұз қатып үлгерген. Қос қаптал тұтаса өскен жап-жасыл шырша. Бал балалық шақтағы жаңа жыл қарсаңын елестетеді. Ол заманда үлкендер еш алаңсыз орманнан енді-енді бой тіктеп келе жатқан шыршаны қиып алып келіп, төрімізге қойып қояр еді ғой. Біз оған ойыншық іліп мәз болушы едік. Алағай-бұлағай заман, заң жоқ кез. Қазір ғой, шыршаны қойып, шыбық сындырсаң, айыппұл арқалап кетуің мүмкін. Төменде сызылып Бұқтырма ағып жатыр. Көктемде буырқана таситын Бұқтырма жуасыған. Үңіле қарасаң, түбі көрінеді. Мөп-мөлдір. Дәмі тіл үйіретін хариус балығы осы өзенді мекен етеді. Қызыл кітапқа енген күмжі дей-тұғын балық та осы суда бар. Күмжі деп қазақшалап отырғаным, қызыл қанатты кәдімгі ұзындығы құлаштай қызыл балық. Өткен жолғы рейдте Коробиха ауылының тұрғыны дәл сондай балықтың үшеуін аулап, қолға түскені бар. Айдың күннің аманында құқық қорғаушылар 3 мың АЕК көлемінде айыппұл салып берген. Оның үстіне, табиғатқа келтірілген залал сомасы бар.
Төңірегін тау қоршап, жасыл шыршасы жайқалған ауылға жапа-тармағай қарастық. Қай ауыл деп ымдастық. Тікұшақтың дүрілінен бір-біріміздің дауысымызды есту мұң еді. Орман шаруашылығының инспекторы картасына бір қарады да, бізге ұсынды. Сенное деп тұр. Күні кеше ғана Катонқарағайдан бөлініп шыққан Үлкен Нарын ауданына қарасты ауыл. Катонның Коробихасына ұқсас екен. Орын тепкен жеріне дейін айнымайды. Түкпірде дегені болмаса, туристік орынға айналдырып-ақ жіберуге болар еді. Сөйткенше болмады, жер бауырлай ұшқан тікұшақ Коробиханың тұсына таяған. Мұзы жиегіне қабыршықтана қатқан өзеннің бойында шоқиып-шоқиып балықшылар отыр. Осы өңірдің ой-қырын бес саусағындай білетін ардагер орманшы Ерен Жұмағұловпен бір әңгімелескенімізде, Бұқтырмада аулауға үш жылға тыйым салу керек деп еді. Әйтпесе, балық түгілі бақа құрып кетуі мүмкін деп алаңдаған. Рас. Балықтан балықшы көп. Еріккеннің бәрі су жағалап, қармақ тастайды. Бұрынырақта деседі, Бұқтырмадан нәлім деген мұртты балық та болыпты. Ашкөздене аулағаннан ба, мұртты балықты да құртты. Ендігі қалғаны азын-аулақ хариус пен қызыл ғана. Ардагердің айтқан сөзінде жан бар. Басқа-басқа, дәл осы Бұқтырмада балық аулауға шектеу енгізу керек.
Коробиха, Барлық ауылдарын басып өте бергенімізде, маңдайымыздан жарқ етіп, Бүркіт шыңы көрінді. Алтай тау сілемдеріндегі Мұзтаудан кейінгі биік шың осы, Бүркіт. Ұшар басында бүркіт ұя салса керек, Бүркіт шыңы аталып кеткен. Биіктігі теңіз деңгейінен 3373 метр. Альпинистердің айтуынша, Мұзтаудан аласа болғанымен, мінезді шың. Жаздың бел ортасы жалтырап жатқан шағылдармен ұшар басына жету мүмкін емес-ті. Сол үшін де шыңға өрмелейтіндер мамыр айында ғана Бүркітке беттейді.
Сол қапталдан қоршау ішінен бұғы-марал қарауытты. Қоршауды жағалай ірілеу із жатыр. Тегі қасқыр болса керек. Бұл қожалықтың иесі қайбір жылы маралға қар барысы шапқанын да айтқан. Мынау жапанда барыстың жүруі әбден мүмкін. Оны Катонқарағай ұлттық паркінің қызметкерлері фотоға түсіріп сан мәрте дәлелдеді де. Бұқтырма бойынан жалғыз қызыл түлкіден басқа жортқан аң, жорғалаған тышқан көрмедік. Алтай алты ай ұйқыға кетті. Тау қойнауындағы ауылдарға қарап, іштей сүйсіндік. Отын-шөбін түсіріп, төрт түліктерін қораға тоғытқан. Мұнда жазықтағыдай жыл он екі ай жайылым жоқ. Сол үшін де, шекара шебінде тұрақтап, қоңыр тіршілік кешіп жатқан халық нағыз батырлар деп қайталай береміз.
Бұқтырма бойын аралап, кері қайттық. Жолай Катонқарағай әуежайына аялдап, жанар майын еселеген. Жерден көтеріле бере Өрнек ауылына қонып, тағы бір инспекторды мінгіздік. Өткенде өзеннен тыйым салынған балық түрін аулаған азаматты құрықтаған инспектор екен. Осы ауылдың тұсында ғой, халықаралық әуежайдың құрылысы жүріп жатқаны. Ерсілі-қарсылы ағылған техникада дамыл жоқ. Соған қарағанда құрылыс уақтылы аяқталатын сияқты. Кезінде ұшақты қойып, автобус бұрылмайтын Өрнек ауылына үлкен әуе кемелері қонып жататынына ел дән риза. Оралхан Бөкейдің «Қасқыр ұлыған түнде» әңгімесінде ғой, Өрнекті автобус бұрылмайтын малшылардың ауылы деп суреттегені. Жазушының сол кездегі астарлы арманы бүгін орындалды. Өрнек те өркендейді, өлке де өркендейді.
Сызып ұшып Өскеменге бет алып барамыз. Қысқа күнде жетіп үлгермесек, бұл жақтың күні ерте батады, тым ерте. Сау бол айтысып, тарқасып жатқанымызда инспекторлар әуе рейді әлі де жалғасатынын айтты. Демек тығылып барып аң аулаймыз дейтін азаматтарға абай болған жөн. Табиғаттың тәртібі, қатал заңы бар.
Шығыс Қазақстан облысы,
Алтай, Катонқарағай аудандары
