Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан Президенттері Ақүй басшысымен осындай жиында екінші рет кездескелі отыр. 2023 жылы Нью-Йоркте Біріккен ұлттар ұйымы Бас ассамблеясының жиыны кезінде АҚШ-тың сол кездегі президенті Джо Байден ұйымдастырған еді. Негізі аймақтағы елдермен тығыз байланыс орнату мақсатында C5+1 форматы 2015 жылы құрылды. Екінші саммиттен не күтеміз?
Әлішер ТАСТЕНОВ,
Президент жанындағы ҚСЗИ Азиялық зерттеулер бөлімінің бас сарапшысы:
– Бұл форматтағы кездесу алғаш рет ұйымдастырылып отырған жоқ. 2023 жылдың 19 қыркүйегінде мемлекеттер басшылары деңгейінде өткен алғашқы «С5+1» саммитінде өзара тиімді әріптестікті нығайту, сауда-экономикалық байланыстарды кеңейту, энергетикалық және өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз ету, сондай-ақ терроризм мен трансұлттық қылмысқа қарсы күрес салаларындағы ынтымақтастық мәселелері талқыланды.
Ал Орталық Азия елдері мен АҚШ сыртқы істер министрлері деңгейіндегі кездесулер 2015 жылдан бастап жыл сайын өткізіліп келеді. Сонымен қатар еліміздің бастамасымен 2022 жылы қол жеткізілген уағдаластықтарды институционалды тұрғыда қолдау және үйлестіріп жүзеге асыру мақсатында Виртуалды хатшылық іске қосылды. 2023 жылдың 26 маусымында Алматыда Орталық Азия елдері мен АҚШ сыртқы саясат ведомстволары өкілдерінің қатысуымен «С5+1» Хатшылығының алғашқы отырысы өтті.
Трамп әкімшілігі де «С5+1» форматындағы өзара әрекеттестікті өңірлік ынтымақтастықтың маңызды тетігі ретінде қарастырады. Атап айтқанда, Сыртқы істер министрі Ермек Көшербаев пен АҚШ Мемлекеттік хатшысы Марко Рубио арасындағы кейінгі келіссөздердің қорытындысы бойынша, америкалық тарап қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты кеңейтуге, сондай-ақ технологиялық сектор мен стратегиялық маңызды пайдалы қазбалар саласында бірлескен коммерциялық жобаларды дамытуға дайын екенін растады.
Жалпы, АҚШ-тың өңірлік бастамаларға қатысуы елімізге инвестициялар мен озық технологияларды тартуға, сондай-ақ Дүниежүзілік банк, Азия даму банкі және Еуропалық қайта құру және даму банкі сияқты халықаралық қаржы институттарындағы америкалық саяси капиталды тиімді пайдалануға мүмкіндік ашады.
Вашингтонда өтетін саммит «С5+1» форматындағы диалогті дамытудың маңызды кезеңі болмақ және оған стратегиялық мазмұн беруге жол ашады деп күтіліп отыр. Кездесудің күн тәртібіне экономикалық серіктестікті тереңдету, энергетикалық ынтымақтастықты кеңейту, сондай-ақ цифрлық және көлік байланысын дамыту мәселелері енгізілмек.
Саммит аясында «жасыл» энергетика, стратегиялық маңызды пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу, сондай-ақ Орталық Азия инфрақұрылымы мен инновациялық салаларына америкалық инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау бағытындағы бірлескен жобаларға ерекше назар аударылады.
Еліміз үшін бұл саммитке қатысу – АҚШ-пен стратегиялық диалогті нығайтуға, елдің орнықты даму мен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі негізгі серіктес ретіндегі рөлін көрсетуге, сондай-ақ энергетикалық трансформация, цифрлық экономика және транзиттік әлеуетті арттыру салаларындағы ұлттық бастамаларды ілгерілетуге зор мүмкіндік.
Осылайша, Вашингтондағы кездесу институционалдық диалогтің жалғасы ғана емес, ұзақмерзімді әріптестікті дамытуға бағытталған маңызды қадам болмақ.
Мирас ЖИЕНБАЕВ,
Maqsut Narikbayev University басқарма төрағасының кеңесшісі, халықаралық қатынастар жөніндегі сарапшы:
– Орталық Азия + АҚШ саммиті мемлекеттер басшылары деңгейінде екінші рет өткелі отыр. Вашингтонның Орталық Азиямен дамыған инвестициялық, сауда-экономикалық өзара іс-қимылына қарамастан, С5+1 форматына алғаш рет қатысып отырған Дональд Трамп түбегейлі жаңа Орталық Азиямен бетпе-бет келеді. Бұл – бұрын-соңды болмаған бірлігі жарасқан, дамудың жаңа әлемдік жарысында айқын көзқарасы мен сөзсіз стратегиялық күші бар аймақ.
Бүгінде әлемде болып жатқан жаһандық өзгерістер халықаралық істердегі статус-квоға айтарлықтай қарсылық білдіріп отыр. Әлемдік тәртіптің трансформациялануындағы тектоникалық үдерістердің кең перспективасы, жаңа ассиметриялық қатерлердің өсуі және әлемдік дамудың жаңа сын-қатерлері – жасанды интеллектінің өсуі мен әлемдегі «жасыл» күн тәртібінің дағдарысы Вашингтонда өтетін С5+АҚШ Саммиті үшін түсінікті.
Бір жағынан, АҚШ көшбасшысы бұл кездесуге Америка мүдделері үшін әлемнің маңызды аймақтарымен жасалған ауқымды экономикалық және саяси мәмілелер сияқты даусыз геосаяси жетістіктер пулымен келеді. Вашингтон Орталық Азиядағы ең маңызды инвестициялық серіктестердің бірі болып қала береді. Америка векторы – аймақтың геосаяси тепе-теңдігіндегі ең маңызды элементтердің бірі.
Екінші жағынан, Вашингтон Орталық Азияның өскен субъектілігімен бетпе-бет келуі керек. Егер кезінде Вашингтон алғашқылардың бірі болып «С5+1» форматында диалогті ұсынса, бүгінде аймақта әлемнің әртүрлі мемлекеттерімен және аймақтарымен осындай форматтың ондаған түрі бар.
Вашингтон алты мемлекеттің де стратегиялық мүдделеріне жауап беретін күн тәртібін ұсынуы қажет. Бұл АҚШ-тың жуырда Орталық Азия бойынша келесі Стратегияны қабылдауға дайындалып жатқанын ескерсек, өте маңызды.
Сонымен қатар жаһандық инновациялар жарысы, жасанды интеллект әлеміндегі белсенді бәсекелестіктің екі негізгі осалдығы бар: Біріншіден, ЖИ-дің есептеу қуаттарының күрделенуі қорғалуға тиіс жартылай өткізгіштерді, микропроцессорларды және өзге де жабдықтарды көбірек қажет етеді. Екіншіден, ЖИ жұмысын механикалық қамтамасыз ету өте көп ресурсты қажет етеді, ол энергияны, суды және басқа да ресурстарды көбірек талап етеді. Ең бастысы – жартылай өткізгіштер мен басқа да аса маңызды жабдықтарды өндірудің жоғары технологиялық секторлары сирек жер элементтерінің тұрақты жеткізілім тізбегінсіз мүмкін емес.
Вашингтон саммитінің орталық күн тәртібі сирек жер минералдары төңірегінде болатыны айқын. Бұл – еліміздің ұлттық даму мақсаттарымен тікелей байланысты, қисынды және болжамды күн тәртібі. Еліміздегі сирек жер минералдарының бүгінгі барланған қоры Америка үшін ең маңызды 50 минерал тізімінен 21-ін жеткізуге жеткілікті. Тікелей экономикалық нәтижелер тұрғысынан бұл осы минералдарды байыту және бөліп алу зауыттарын қоса алғанда, елдің түрлі аймақтарында күрделі өндірістерді құруды білдіреді. Сондықтан Америка нарығының маңыздылығы мен ауқымдылығын түсіне отырып, біздің сыртқы саясатымыздағы бұл жаңа сын-қатер зор маңызға ие.
Альберто ФРИДЖЕРИО,
Narxoz University халықаралық қатынастар профессоры:
– Орталық Азия мемлекеттері үшін бұл саммит экономикамен қатар саяси жағынан танылуына маңызды қадам болмақ. Тәуелсіздік алғаннан бері бұл аймақ Ресей мен Қытайға жақын болып, жиі көлеңкеде қалды. Ал АҚШ президентімен кездесулері – саяси тепе-теңдіктің белгісі.
Өзінің көпвекторлы дипломатиясын ұстанып келе жатқан Қазақстан үшін саммит кез келген ірі державаға шектен тыс тәуелділіктен аулақ бола отырып, барлық ірі державаға ашық болуын білдіреді. Астананың көпвекторлы саясаты оған Вашингтонда, Мәскеуде, Бейжіңде немесе Брюссельде болса да сенімділік береді.
Орталық Азияның барлық мемлекеті АҚШ капиталын көбірек тартуға ынталы. Мұнай мен газ аймақтағы елдердің басты шикізаты болып қала береді, ал Қазақстан мен Өзбекстан машина жасау, агробизнес, жасыл энергетика салаларында әріптестік орнатуға ұмтылып отыр. Шағын және орта кәсіпкерлікке, қаржылық қызметтерге, логистикаға инвестиция тарту экономикалық базаны кеңейтіп, тауар айналымына осалдықты азайтуы мүмкін.
Орта дәліз бойындағы теміржолды, портты және кедендік модернизациялауды қаржыландыру мен технологиялар енгізуге де басымдық беріледі. Еуропа одағы қазірдің өзінде жақында өткен ЕО-Орталық Азия келіссөздері арқылы қаржыландыру мен техникалық көмекке кірісті, «Жаһандық шлюз» бастамасымен Транскаспий бағытын кеңейту – осының бір мысалы. Бірақ Орталық Азия мемлекеттері серіктестерді әртараптандыруға тырысып, АҚШ-тың қатысуын құптайды.
Үшінші басымдық – технология. Жақында Қазақстан өзін аймақтық IT хаб ретінде көрсетуге бағытталған сандық трансформацияның ауқымды бағдарламасын іске қосты. Nvidia, Amazon, Microsoft, Meta және Starlink қазірдің өзінде елде бар. Қанатқақты жобаларға Meta арқылы қазақ тіліндегі AI моделін жасау, Starlink арқылы спутниктік интернет қамтуды кеңейту, бұлттық есептеулер мен цифрлық қаржыландыру шешімдерін шығару кіреді. Қазақстанның Америка Құрама Штаттарынан іздейтіні – ірі технологиялық фирмалардың инвестициясын жалғастыру ғана емес, сонымен қатар біліктілікті арттыру, зерттеу саласындағы ынтымақтастық және реттеуші ноу-хау саласындағы терең серіктестік.
Жалпы, 6 қарашадағы саммит риторикадан тыс практикалық ынтымақтастыққа өтуге мүмкіндік береді. Америка Құрама Штаттары үшін бұл маңызды минералдарға қолжетімділікті қамтамасыз ету, тұрақты жеткізу тізбегін күшейту және АҚШ компанияларын әлемдегі ең серпінді транзиттік аймақтардың біріне енгізу арқылы Еуразиядағы сенімділікті дәлелдеу мүмкіндігін ұсынады. Орталық Азия мемлекеттері үшін бұл инвестиция тарту, экономиканы әртараптандыру және халықаралық серіктестіктерді теңгеру.
Дайындаған –
Гүлнар ЖОЛЖАН,
«Egemen Qazaqstan»
