Италия жастары: провинцияны қалай еңсерді?

«Оңтүстікте қаламын»

Ауылдық аумақтардың тұрақты дамуы қорының қоғаммен байланыс жөніндегі директоры Шахзада Шөгелбаеваның мәліметінше, Ита­лия үкіметі мәселенің ауқымын түсін­ген соң, 2013 жылы ішкі аймақ­тар­­ға арналған ұлттық стратегия (SNAI) қабылдаған. Бұл – артта қалған өңір­лерді жандандыруға бағытталған place-based бағдарламасы. 2014–2020 жылдары 72 қанатқақты аймақ таң­далып алынған. Шамамен 2 млн тұрғыны бар мыңнан аса коммунада көлік пен байланыс, денсаулық сақтау, мектеп, кәсіпкерлікті қол­дау шаралары іске асырылған. Әкім­дер күш біріктіріп, тұрғындар­мен бірге басымдықтарды белгілеп, 71 аймақтық стратегияға ұлт­тық және еуропалық қорлардан 1,1 млрд-тан аса еуро бөлінген. Алайда сарап­шының айтуынша, жастарды тек инфрақұрылыммен ұстап қалу мүм­кін емес, оларға ең алдымен жұмыс орындары қажет.

«Осыны ескерген Италия үкіметі 2017 жылы ең кедей өңірлердегі зият­керлік әлеуеттің сыртқа ағы­луына тосқауыл қою мақсатында «Resto al Sud» («Оңтүстікте қала­мын») бағ­дарламасын іске қоса­ды. Бағ­дар­ламаға 1,25 млрд еуро ба­ғыт­талды. Алғашында ол 8 оңтүс­тік об­лысты (Абруццо, Апулия, Бази­ликата, Ка­лабрия, Кампания, Молизе, Сар­ди­ния, Сицилия) қамтыды және 35 жас­қа дейінгі азаматтарға арналды. Кейін бағдарлама ауқымы жер сіл­кінісінен зардап шеккен жекелеген коммуналарды да қамтып, жас шек­теуі әуелі 46-ға, ал 2021 жылдан бас­тап 55 жасқа дейін көтерілді», деді зерт­теумен бөліскен Ш.Шөгелбаева.

Оның айтуынша, бағдарламаның бір жобасына құрылтайшылар санына қарай 50–200 мың еуроға дейін бөлінген. Оның жартысы – қай­тарымсыз грант, қалғаны – мем­лекеттік кепілдемемен берілетін же­ңіл­детілген несие, ал пайыздық мөл­шерлемелерді Invitalia өтейді. Оң­түстікте бұл мекеме ақпараттық ор­талықтар желісін де іске қосқан. Алайда алғашқы кезеңде өтінімдер­дің 40 пайыздан азы ғана мақұлдан­ған. Өйткені бірқатар жоба шикі жасалып, талаптарға сәйкес келмеген. Бұған қоса жастардың «сәтсіздік­тен қорқу» психологиясы да ықпал етті (OECD дерегінше шамамен 60 па­йыз). Десе де кейінгі түзетулер жағ­дай­ды біршама өзгерткен, бағдарла­маға фрилансерлер де қатыса ала­тын болды, бизнесті де ірі қалалар­дан ауылдық жерлерге көшіруге рұқсат берілді.

«Осылайша, 2023 жылдың тамызына қарай 16 286 жоба қолдау тауып, 57 мыңнан аса жұмыс орны ашылды. 2025 жылғы мәлімет бойынша шамамен 19 мың жаңа кәсіпорын мен 63 мың жұмыс орны құрылған. Ең белсенді аймақтар – Кампания мен Сицилия, мұнда шағын қонақүй­лер мен наубайханалардан бастап агро­туризм мен IT-қызметтерге дейінгі алуан түрлі жоба жүзеге асырып жатыр. Деректер көрсеткендей, жұмыс іздеп жүрген жастар туған жерінде кәсіпкерлікпен көптеп айналыса бас­тады», дейді Ш.Шөгелбаева.

Негізгі соққы Оңтүстікке тиген. Өйткені Mezzogiorno-да еңбек нарығы әлсіз болып, жастардың көшіп кетуіне себеп болған. Кейінгі жылдары ішкі аудандардан шамамен 330 мың маман қоныс аударса, тек 198 мыңы ғана қайта оралған. Туу деңгейінің төмендеуі де құлдырауды және адами капиталының азаюын тереңдете түскен.

Жергілікті жердің тынысы ашылды

Жалпы, тарихқа көз жүгіртсек, Ита­лияның провинциялары екін­­ші дүниежүзілік соғыстан ке­йін ха­лықсыздана бастады. Жас­тар aree interne шалғай ауыл­дық аймақ­тар­­­ды тастап, ірі экономи­ка­лық орта­­­лық­тарға қоныс аудар­ды. Нәти­же­сін­де, бүгінде италиялық­тар­дың жар­тысынан көбі ірі қалаларда тұ­рады, сондықтан көптеген таулы және ауылдық коммуналарда қар­тайған тұрғындар басым.

Ауылдық аумақтардың тұрақты дамуы қорының мәліметтеріне сү­йенсек, 70 жылдың ішінде (1951–2019) шалғай қоныстан­ған халық 26 пайызға кемісе, ірі қала­лар кері­сінше 30–50 пайызға өскен.

«Кейінгі жылдары Италия ауыл­дарының екінші тынысы ашылған­дай болды. Қолға алынған бірқа­тар бастама енді жеке кәсіпкерлер­ге емес, тұтас аймақтарға, әсіресе ең кішкентай әрі тарихи құнды ауыл­дарға бағытталған. Мәселен, 2021 жылы Еуропалық одақтың «Next Generation» (дағдарыстан шығу қо­ры) жоспары бойынша Италия­ға бө­лінген қаржының бір бөлігі «борго» деп аталатын көне елді мекен­дерді жандандыруға жұмсалды. Осы­лайша, «Attrattività dei Borghi» («Ауыл­дардың тартымдылығы») бағ­дар­ламасы дүниеге келді. Жоба­ға Ұлттық қайта қалпына келтіру және тұрақты даму жоспары (PNRR) ­аясында 1 млрд еуро қарастырылған. Бағдарламаны Мәдениет министрлігі үйлестіреді, себебі басты назар жартылай қаңырап қалған жерлерді мәдени және туристік тұрғыдан қайта түлету болды», дейді сарапшы.

Жойылудың аз-ақ алдында тұр­ған бұл ауылдардың әрқайсы­сы­на шамамен 20 млн еуро бөлін­ген. Қаражат тарихи ғимараттарды қалпына келтіруге, музейлер мен мәдени кеңістіктер ашуға, туризмді дамытуға және креативті индуст­рияларды жолға қоюға жұмсалған. Сондай-ақ қарапайым ауылдарға басымдық берілген. Байқау арқылы іріктелген 229 жобаға жалпы көлемі 580 млн еуро бөлінді.

«Бұл бағыттағы бюджет аздау болғанымен, ауқымы кең. Қаражат мектептер мен алаңдарды жөндеу­ге, ауылды абаттандыруға, жергі­лік­ті өнімдерді ілгерілетуге және тұрғындарға арналған іс-шараларға бағытталды. Италия билігі шағын ауылдарды тұрақты туризмнің тірегі ретінде қарастыратынын айтты. Осылайша, туристерді үнемі адам қарасы үзілмейтін Венеция мен Римнен гөрі таулы ауылдарға барып ірімшік дәмін татып, аутентті көшелерді аралауға бағыттады. Айта кетерлігі, «Attrattività dei Borghi» бағдарламасы тек инфрақұры­лым мен мәдениетке емес, ауыл кәсіпкерлігін тікелей қолдауға да көңіл бөлді. Отбасылық қолөнер­ден бастап әлеуметтік стартаптарға дейін қаржыландырылды. Өйткені бір ауылда ашылған 5–10 жаңа жұ­мыс орнының өзі айтарлықтай өзге­ріс әкелуі мүмкін», деді Ауыл­дық аумақ­тардың тұрақты дамуы қоры­ның қоғаммен байланыс жөнін­дегі директоры Ш.Шөгелбаева.

Фермерлер қартайып барады

Италияның тағы бір мәселесі – фер­малық қожалықтардың иелері жылдан-жылға қартайып ба­ра­ды. Бүгінде олардың орташа жасы алпыс жастан асып кеткен. Ш.Шө­гел­баеваның айтуынша, осы олқы­лықтың орнын толтыру үшін мем­лекет ауыл шаруашылығына ­жас­тарды тартуға бағытталған 2022–2023 жылдары Аграрлық нарық қыз­меттері институты – ISMEA арнайы «Generazione Terra» («Жер ұрпағы») бағдарламасын іске қосты. Онда жас аграрийлерге же­ңілдетілген ипотекалық несие беріл­ген. 41 жас­қа дейінгі кез келген фермер құны 1,5 млн еуроға жететін ауыл шаруа­шылығы жерін сатып алу үшін 30 жылға дейін несие ала алады. Егер жаңа фермерлік компания құрылса, мемлекет оған қосымша 70 мың еуро көлемінде бонус береді. Ал бұл алғашқы төлемдерді жабуға мүм­кіндік беретін қайтарымсыз қолдау болды.

«Ал әлі тәжірибесі жоқ 35 жасқа дейінгі жастар үшін 500 мың еуроға дейін несие берілді. Бұл қаржыны жер сатып алумен қатар аграрлық білім алуға немесе ресми фермер ретінде тіркелуге де пайдалануға болады. Жалпы, бюджет шамамен 100 млн еуроны құрайды. Мақсат – жаңа толқын фермерлеріне ауыл шаруашылығына ірі бастапқы капиталсыз қадам жасауға жол ашу. ­Үкі­мет бұған қоса жастар жобаларына ар­­нап 800 мемлекеттік жер телімін на­рық­қа шығарды. Бұл қадам ауыл­дағы бос жатқан алқаптарды жан­дандырып, жаңа буын кәсіпкерле­ріне тың мүмкіндік береді. «Generazione Terra» нәтижелерін айтуға әлі ерте, өтінімдер жақында ғана қабылдана бастады. Дегенмен алғашқы ықылас зор. Өйткені орталық пен оңтүстікте бос қалған алқаптар, иесіз қора-қопсы жетерлік», дейді сарапшы.

Италиядан түйетін басты сабақ – ауылды дамытуға бір ғана тетік жеткіліксіз. Жол салынғанымен, егер ол жерден жұмыс табылмаса, халық тұрақтамайды, грант берілгенімен, егер күнделікті қызмет пен тұрмыс сапасы артпаса, ол да ұзаққа бармайды. Инфрақұрылым, жұмыспен қамту мен күнделікті өмірдің сапасы бір-бірімен тоғысқанда ғана тұрақты даму болады. Ал бытыраңқы, үйлесімсіз шаралар бір мезетке ғана дүрбелең туғызып, артынан жылдарға созылатын тоқырауға әкеледі. Осыны түсінген Италия ең әуелі «құлдыраған аймақтарды» картаға түсірді, оларға ерекше мәртебе берді және ресурстарды сол жерге шоғырландырып, place-based деп аталатын тәсілді енгізді, ауруханалар мен мектептерді жаңғыртты, бизнесті субсидиялады, ауылдарды өмір сүруге де, туризмге де лайық мекен ретінде таныта бастады.

Әсіресе жастар үшін тек айлық­тың көлемі емес, күнделікті тір­шіліктің ортасы, жылдам интернет, сенімді дәрігер мен қолжетімді емхана, білімді ұрпақ тәрбиелейтін мықты мектеп, еркін бас қоса­тын қоғамдық кеңістік қажет. Кәрі құрлықтағы мемлекет осыны түсінді, қаржыны адамдардың күнделікті өмірін жеңілдететін әрі тартымды ететін нәрселерге бағыттады. Бізге де керегі осы.