«Абай» журналын шығаруға 1914 жылдан бастап алғашқы қадам жасалғанымен, сол кездегі алмағайып тарихи оқиғалар мен сұрқия саяси жағдайларға байланысты бұл талпыныстан нәтиже болмаған көрінеді. Сөйтіп, 1918 жылы 4 ақпанында Алаш, қазіргі Семей жерінде журналдың алғашқы нөмірі жарық көре бастайды. Жүсіпбек Аймауытұлы мен Мұхтар Әуезов журналдың негізін қалаған әрі шығарушы редактор ретінде қызмет етті. Алғашында журнал Абай мұрасын қазақ қоғамына кеңінен насихаттауға бекімек болса, бірінші нөмірінен кейін басылым әлеумет, саясат, экономика сынды қоғамдағы маңызды тақырыптарға да ойыса бастағаны байқалады.
Қазақтың жазба әдебиетінің алыптары Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезов әр мақала соңына «Екеу» деген бүркеншік атпен қол қойғаны тарихтан белгілі. Журналдың әр нөмірінде «екеудің» атынан жарияланған материал көп кездеседі, кейде әдеби шығармалардың өзінде қаламат болған. Әсіресе М.Ә., Жас түрік, М.Т., А.Б., Ә., Сарыарқа, Е.И., Мұхтар және басқа да қаламаттар жиі ұшырасады.
Қай заманда да қазақтың темірқазығы рухани азығы болған Абай атамыздың қарасөздері алғаш осы журналда жарияланған деседі (өкінішке қарай, журналдың алғашқы сандарын архив, музей, кітапханадан кездестіре алмадық). Бұған қоса, Ж.Аймауытұлының әйгілі «Ұлтты сүю» мақаласы осында жарық көрді. Автор мақаласында зиялы қауымның өзін-өзі тәрбиелеуге, қарапайым халықтан қашпай, оларды алаңдататын тақырыптарды үнемі сұрастыруға, елдегі жағдайға хабардар болуға шақырады. Ал М.Әуезовтің «Ғылым тілі» мақаласында өркениетке, ғылымға жедел жетудің жолын іздейді. Ол аз десеңіз, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентайұлы, Ғұмар Қараш, Смағұл Садуақасұлы, Халел Досмұхамедұлының өлеңдері, прозалық шығармалары, мақалалары да осы журналда жарияланды.
Алайда Алашорда үкіметі құлап, кеңестік идеология «ұлтшыл» деп айыптаған соң «Абай» журналы 1918 жылғы қарашадағы 11-санынан кейін жабылып қалады. Еліміз егемендік алған тұста, 1992 жылдан бастап басылымның жалғасы ретінде жаңа «Абай» шыға бастады. Зерттеуші Айжан Байтанованың осыдан 10 жыл бұрын жариялаған «Абай» журналының шығу тарихы» деген мақаласындағы деректерге сүйенсек, қазіргі «Абай» журналында 68-ден астам айдар бар. Онда ұлы тұлғалардың өмірі мен қызметіне шолу, тарих пен этнографияны зерттеу, әдебиет, дін, философия тақырыптары қамтылады. Журналдың «Естеліктер» айдарында Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев жайында бағалы естеліктер жарияланып тұрған. Ал алғашқы «Абай» журналынан қалған жалғыз мұра – «Абайдан кейінгі ақындар» айдары. Алғашқы «Абайдан» жаңа «Абайдың» әрине, айырмашылығы бар. Заман өзгерді, құндылықтар алмасты. Сондықтан ол заңды құбылыс. Қалай болғанда, бүгінгі «Абай» журналы – «Екеудің» қолтаңбасы қалған мұраның заңды жалғасы. Осы ретте біз, «Парыз» шығармашылық тобы, яғни Мұратбек Оспанов, Амантай Исаұлы, Райхан Әбілмансұрқызы сынды руханият жанашырларының жанкешті еңбегін айрықша атауға тиіспіз. Осымен бірге, «Абай журналының (90-жылдарда) сапалы, тағылымды шығуына атсалысқан академик, әйгілі абайтанушы ғалым Қайым Мұхаметханов («Парыз» тобының құрметті төрағасы) бастаған барша абайтанушылар мен алаштанушылардың ұлы мирасқа адал қызмет еткенін де естен шығармауымыз керек.
Мемлекет басшысы тарихи басылымға «мемлекет тарапынан қолдау керек» деп бекер айтпағаны баршаға түсінікті жайт. Ең әуелі басылым «Республикалық тәуелсіз фольклорлық-этнографиялық әдеби-көркем журнал» деп аталғанымен, журнал Абай облысының көлемінде ғана қаржылай қамқорлық көріп отырғаны белгілі. Облыс әкімдігінің жергілікті БАҚ өкілдерін қаржыландыратын тізімде бар. Бірақ ол да мардымды емес. Осыған байланысты журналдың қазіргі жауапты адамы ретінде марқұм Мұратбек Оспанов ағамыздың жары Райхан Әбілмансұрқызымен сөйлесіп көрдік. Ол кісінің айтысына қарағандай, журнал қазір 1 мың таралыммен шығады (90-жылдары тиражы 10 мың болыпты).
«Өткен жылға тендерден 3 миллион ғана алдық. Қазір конкурстың екінші кезеңіне қайта түсіп жатырмыз, құжаттарын тапсырып қойдық. Қазір журналда тоғыз адам жұмыс істеп жатыр. Астанада, Алматыда, Ақтауда тілшілеріміз бар. Жалақыны барынша беріп отырмыз. Салығын төлейміз. Штаттан тыс тілшілерді де бар», дейді журналдың техникалық редакторы.
Ал журналдың бүгінде тұрақты орны да жоқ. Музей, кітапхананы біраз жағалаған баба басылым, қазір Шәкәрім университетінің бір бұрышында отыр.
«Бізде редакциямыздың отыратын нақты орны да жоқ. Кезінде Бауыржан Ерденбеков ректор (Шәкәрім университеті) болып тұрғанда, бір бөлмесін берді. Құжат бойынша бәрін тіркегенбіз, адресін алғанбыз. Оның өзі 16 шаршы метрлік қуықтай ғана бөлме. Ішінде ештеңесі жоқ, бос қабырға болатын, оған өз қаражатымыздан ақша шығарып, бәрін жөндедік, жиһазға дейін алдық. Не көлігіміз жоқ. Кезінде Мұратбек қозғап, Даниал Ахметов әкім болып тұрғанда, ол да, мен де талай хат жазғанбыз. Хаттың бәрі менде сақтаулы тұр. Жиһазды да, басқа да техникалық құралдарды ақырындап-ақырындап өзіміз алдық. Мұратбек қолынан келгенді істеп, бар өмірін осы журналға арнады. Жағдай болмаған соң журналистері де тарап кетті, өзі жалғыз еш қаражатсыз журналды шығарып отырды», дейді Райхан Әбілмансұрқызы.
Бүгінгі «Абайдың» ахуалы мәз емес. Тарихи басылымға мемлекет тарапынан қаржылай қолдау, Абай және Алаш мұрасы ретінде зор қамқорлық қажет-ақ. Тек қаржылай ғана емес, еліміздің барша ғалымдары мен әдебиетшілері атсалыспаса, іздемесе, насихаты жасалмаса, заман талабына сай шығып тұрмаса, «бір өліп, бір тірілген» басылымның ендігі болашағы қалай болары белгісіз.
Абай облысы
