– Мемлекет тарапынан спортты дамытуға айрықша көңіл бөлініп отырғаны белгілі. Осы бағыттағы жұмыстың нәтижелеріне тоқталсаңыз.
– Расында елімізде спортты дамыту мен насихаттауға айрықша мән беріліп, мемлекет барынша көп азаматты, әсіресе жастарды, спортпен айналысуға жан-жақты қамқорлық жасап отыр. Мемлекет басшысының тапсырмалары аясында спорттық инфрақұрылымды дамыту бағытында ауқымды жобаларды жүйелі жүзеге асыру жалғасып келеді. Атап айтар болсақ, былтыр 90 спорт нысаны салынды. Оның 61-і – ауылдық жерлерде, 29-ы қалалар мен аудан орталықтарында бой көтерді. 2025 жылдың басынан бері 32 жаңа спорт нысаны пайдалануға берілді. Олардың қатарында Ақмола облысы Зеренді ауылындағы, Павлодар облысы Баянауыл ауылындағы спорт кешендері бар. Сонымен қатар биыл қыркүйекте Қызылорда қаласында халықаралық стандартқа сай заманауи стадионның құрылысы аяқталуға тиіс. Бұдан бөлек, Астанада Қ.Мұңайтпасов атындағы жаңа стадионның құрылысы басталды, ал Түркістан қаласында есу каналының құрылысы жүріп жатыр. Осы орайда елордада салынып жатқан Ұлттық спорт университетін ерекше атап өткен жөн. Бұл кешен колледжден бастап докторантураға дейін үздіксіз білім алуға мүмкіндік береді. Құрылыс жұмыстары қазір кезең-кезеңімен жүргізіліп жатыр. Білім ордасы құрылысын 2025 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланған. Колледжде бір уақытта 500-ден астам адам, ал ЖОО-да 2000-нан астам бакалавриат студенттері, 60 магистрант және докторант білім алмақ. Университет инфрақұрылымына стадион, олимпиадалық бассейні бар жабық жеңіл атлетика манежі, көпсалалы спорт кешені, ғылыми зерттеу және медициналық-оңалту орталықтары енеді.
Туризм және спорт министрлігінің деректеріне сәйкес 2024 жылы елімізде ең танымал спорт түрі – футбол. Бұл ойынмен ел бойынша 1,1 миллионнан астам адам шұғылданады. Ең қызығы, олардың жартысынан астамы ауылдық жерде тұрады, бұл футболдың еліміздің барлық өңірінде қолжетімді әрі кең таралғанын көрсетеді. Одан кейін классикалық волейбол (760 мыңнан астам адам), баскетбол (540 мыңнан астам адам) келеді. Сондай-ақ үздік ондыққа жеңіл атлетика, үстел теннисі және тоғызқұмалақ енді. Бұл көрсеткіштер отандастарымыздың дәстүрлі де, заманауи да спорт түрлеріне ерекше қызығушылық танытатынын, белсенді өмір салтына деген ынтасының артқанын дәлелдейді.
Елімізде ұлттық және халықаралық деңгейдегі жарыстар тұрақты өткізіліп келеді. Қазақстан спортшылары әлем чемпионаттары, құрлықтық турнирлер және Олимпиадаға тұрақты қатысады. Спортты насихаттауда маңызды қадамдардың бірі – Спорт күнін белгілеу болды. Бұл мереке – спортшыларымыздың жетістіктерін көрсетуге, жастарды саламатты өмір салтына ынталандыруға, осы салада еңбек етіп жүрген барша жанға – кәсіби спортшылардан бастап әуесқойларға дейін алғыс білдіруге арналған. Әр жылы бұл күні еліміздің барлық өңірінде бұқаралық спорттық іс-шаралар ұйымдастырылады.
– Биылғы 16 маусымда «Дене шынықтыру және спорт мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ артық құқықтық реттеуді алып тастау туралы» заң күшіне енді. Бұл заң саланы жаңғыртуға, спорт саясатының тиімділігін арттырып, бюджет қаржысын оңтайландыруға қаншалықты септігін тигізеді?
– Әрине, мемлекеттің қаржысы мақсатсыз жұмсалмауы қадағаланады. Мәселен, командалық спорт түрлеріндегі клубтарды ұстауға жұмсалатын бюджет шығындарына айлық есептік көрсеткішке (АЕК) байланысты шектеу енгізілді. Бұл инфляцияға бейімделіп, қаржыландыру көлемінің жыл сайын қысқармауына мүмкіндік береді.
Спорттық федерациялардың мәртебесі нақтыланды: республикалық және өңірлік бірлестіктер ұлттық аккредиттелген федерациялар деңгейіне ауыстырылды. Аккредитацияның міндетті шарттарының бірі – жергілікті федерациялардың ұлттық федерация құрамында болуы.
І топтағы мүгедектігі бар спортшыларды сүйемелдеп жүретін адамдардың құқықтары заңмен бекітілді. Олар спортшыға киіну, арба ауыстыру, медициналық тексеруден өту, өзге де рәсімдерде көмектеседі. Бұл норма жаттығу үдерісі мен жарыстарға қатысу жағдайын жақсартуға бағытталған.
Спорт ұйымдары басшыларын ротациялау жүйесі енгізілді. Мерзімі – бес жыл. Бір құрылымы бар аудандарда ротация көршілес аудан-қалалар арасында жүзеге асады.
Олимпиадалық спорт түрлерімен қатар, ұлттық спорт түрлері де басым бағыт ретінде белгіленді. Министрлік спорт саласын қаржыландыру тетіктерін жетілдіру және бюджет шығындарын тиімді басқару бағытында жүйелі жұмыс жүргізіп келеді. Өңірлік спорт басқармалары мен ұлттық спорт федерацияларына бюджет қаражатын үнемдеп, қаржыландырудың қайталануын болдырмау үшін «1 өңір – 1 клуб – 1 спорт түрі» қағидатын ұстану ұсынылды. «Дене шынықтыру және спорт туралы» заңға сәйкес командалық спорт түрлері бойынша кәсіби клубтарды қаржыландыруға шектеу енгізілді. Бұл – қаржының ашық әрі тиімді жұмсалуын қамтамасыз етіп, клубтарды балама қаржы көздерін тартуға бағытталған маңызды қадам. Сондай-ақ заң бойынша шетелдік спортшыларды ұстауға, оларға еңбекақы төлеуге бюджет пен квазимемлекеттік сектордың қаражатын пайдалануға тыйым салынды. Бұл шешім жергілікті кадрларды қолдауға, отандық спортшылардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, ұлттық спорт мектептерін дамытуға бағытталған. Жаңартылған заң аясында спортты стратегиялық тұрғыдан дамытуға бағытталған бірқатар маңызды нормалар енгізілді. Олимпиада, Паралимпиада, Сурдлимпиада, Азия және Азия Пара ойындарындағы ұлттық құрамалардың нәтижелерін ескере отырып, 60-тан астам басым спорт түрінің тізімін бекітті. 11 ұлттық спорт түрі басым спорт түрлері қатарына енгізілді
Биылдан бастап ұлттық спорт түрлері де олимпиадалық бағыттармен қатар мақсатты қаржыландыруға, жоғары жетістіктер спорты ретінде жүйелі дамуға мүмкіндік алады. Қабылданған шаралар – отандық спортты тұрақты әрі тиімді модель бойынша дамытуға бағытталған кешенді реформаның бір бөлігі. Туризм және спорт министрлігі заңда көзделген нормаларды мемлекеттік саясат аясында іске асырып, олардың орындалуын барлық деңгейде қамтамасыз етеді.
– Бұқаралық, балалар-жасөспірімдер спорты – мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты. Резерв даярлау, дарынды, талантты жастарды қолдау қай деңгейде?
– Қазірде елімізде 912 балалар-жасөспірімдер клубы, 521 мамандандырылған спорт мектебі жұмыс істейді. Онда 700 мыңнан астам жасөспірім спортпен айналысады.
Дарынды балаларға ерекше көңіл бөлінеді. Олимпиадалық резервтегі спорт-интернаттарда 6 мыңнан астам бала оқиды. Олар болашақта ұлттық құраманың негізгі сапын толықтыруы мүмкін. Бұл – тек талантты қолдау ғана емес, жүйелі чемпиондарды даярлау жұмысы.
Мемлекет спортқа қолжетімділікті арттыруға да баса назар аударады. Мемлекеттік тапсырыс аясында 240 мыңнан астам бала ел бойынша 7 мың спорт секциясына тегін қатысады. Бұл – тұрғылықты жеріне немесе әлеуметтік жағдайына қарамастан, әр балаға спортпен айналысуға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, спортпен жүйелі түрде шұғылданатын балалардың үлесі 30,4%-ға жетті, яғни 1,5 миллионнан астам бала. Бұл көрсеткіш жастардың денсаулығына оң әсер етіп қана қоймай, олардың бойында тәртіп, жауапкершілік және командалық рухты қалыптастырады.
– Биылдан бастап бірнеше өңірде бірыңғай ваучерлік жүйе енгізілді. Қанатқақты жобаның артықшылығы қандай?
– 2025 жылғы 1 маусымнан бастап Астана, Шымкент, Қарағанды, Қызылорда, Атырау, Ақтөбе қалаларында бірыңғай ваучер енгізу бойынша қанатқақты жоба іске қосылды. Мақсат – мемлекеттік және жекеменшік спорт секцияларын, шығармашылық үйірмелерді, қосымша білім беру курстарын бір цифрлық платформада біріктіру.
Жаңашылдықтың бірі – 12 санат бойынша, соның ішінде әлеуметтік тұрғыдан қорғалатын, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды қамтитын Бірыңғай ашық кезек жүйесін құру.
Негізгі қағида – ваучер баланың атына тіркеледі, ұйымға емес. Бұл спорт, шығармашылық және білім беру бағдарламалары арасында еркін ауысуға, қаржыландырудан және кезектен айырылмауға мүмкіндік береді. Мемлекет қызмет тек іс жүзінде көрсетілгеннен кейін ғана төлейді. Қатысу цифрлық түрде белгіленеді, ал ата-ана төлемді нақты үйірмеге платформа арқылы жібереді. Мұндай жүйе жалған есептер мен жасанды көрсеткіштерді болдырмайды.
Егер балаға үйірме ұнамаса, ата-ана құжаттарды қайта тапсырмай-ақ, жеткізушіні ауыстыра алады. Ваучер жойылмайды, бұл балалардың мүддесін қорғап, таңдау еркіндігін арттырады. Қанатқақты жоба аяқталған соң, нақты пікірлер мен тәжірибелер негізінде алгоритм жетілдіріліп, елдің барлық өңірінде қолданысқа енгізіледі.
– Елімізде халықаралық дәрежедегі бәсі жоғары спорттық іс-шараларды өткізу қарқын алып келеді. Бұл әлемдік додаларды ұйымдастыруға сенімділіктің артқанын айқындай түсері анық.
– Дұрыс айтасыз, Қазақстан ірі халықаралық спорттық жарыстардың сенімді ұйымдастырушысы ретіндегі мәртебесін жүйелі түрде нығайтып келеді. Елде заманауи спорттық инфрақұрылым, турнирлерді өткізудегі танылған тәжірибе және жоғары ұйымдастырушылық деңгей қалыптасқан.
2025 жылғы тамыз айында Қазақстан бірқатар маңызды халықаралық спорттық оқиғаларға төрелік етеді. Мәселен, 14–16 тамыз аралығында Астана қаласындағы Ж.Үшкемпіров атындағы жекпе-жек сарайында таеквондодан (WT) G-1 санатындағы «Kazakhstan Open 2025» халықаралық рейтингтік турнирі жоғары деңгейде өтті. Ал 16–30 тамызда Шымкент қаласындағы «Shymkent Shooting Plaza» спорт кешенінде 26 елден 800-ден астам спортшы қатысатын нысана көздеу және стенд атудан XVI Азия чемпионаты ұйымдастырылады. Сондай-ақ 14–15 тамызда Астанадағы «Qazaqstan» жеңіл атлетика кешенінде тұңғыш рет әскери қызметшілер арасындағы қазақ күресінен әлем чемпионаты жалауын желбіретті.
Бұдан бөлек, 11–14 тамыз аралығында елордада Азия паралимпиадалық спортының басты іс-шараларын – Азия Паралимпиадалық комитетінің (АПК) конференциясын және VIII Бас Ассамблеясын қабылдады. Мұндай ауқымды форум тек Қазақстанда ғана емес, Орталық Азияда алғаш рет өткізіліп отыр. Іс-шараға 45 елден 190-нан астам делегат қатысты. Бұл – халықаралық спорт федерациялары мен серіктестердің елімізге деген сенімінің айқын дәлелі.
Айта кету керек, этноспорт саласындағы ең ірі халықаралық жарыстардың бірі – былтыр 8–13 қыркүйек аралығында Астанада өткен V Дүниежүзілік көшпелілер ойындары. Мәдени мұра мен спорт рухын тоғыстырған бұл ерекше турнирге 90 елден 2 500-ден астам спортшы жиналды. Қазақстан құрамасы 43 алтын, 32 күміс, 37 қола медаль жеңіп алып, жалпыкомандалық есепте бірінші орын иеленді. Көшпелілер ойындары Қазақстанның дәстүр мен заманауилықты үйлестіре отырып, мәдениеттер диалогіне мықты негіз қалап отырған ел ретіндегі беделін нығайтты.
– Ғылымға түрен салмай ілгері жылжу болмасы анық. Елімізде спортшыларды даярлаудың ғылыми моделін енгізудің игілігін көреміз бе?
– Елімізде алғаш рет спорттық білім беру жүйесінде кадр даярлаудың жаңа санаттары енгізілді. Бұған дейін оқыту тек мектептегі дене шынықтыру пәніне бағытталған «Дене шынықтыру» мамандығы аясында жүргізілсе, енді жаттықтырушы, әдістеме, оңалту, инклюзивті және цифрлық спорт бағыттарын қамтитын арнайы бағдарламалар іске қосылды.
Бұл – елімізде спорт мамандарын даярлауға жүйелі әрі ғылыми тәсіл қолданудың алғашқы қадамы. Дене шынықтыру және бұқаралық спорт академиясының базасында мынадай білім беру бағдарламалары жүзеге асырылуда: «Жаттықтырушылық қызмет (спорт түрлері бойынша)», «Спорт және сауықтыру саласындағы нұсқаушы-әдіскер», «Спорттық оңалту», «Үстел үсті спорт түрлерінен педагог-жаттықтырушы (шахмат, тоғызқұмалақ)», «Киберспорт (Esport)», «Дене шынықтыру және спорт (IP)», «Бейімделген дене шынықтыру бойынша педагог», «Қазақ күресі бойынша педагог-жаттықтырушы».
Барлық бағдарламада негізінен тәжірибеге басымдық берілген. Студенттер оқу барысында спорт федерацияларында, клубтарда, инклюзивті және оңалту орталықтарында тағылымдамадан өтіп, нақты жағдайларда кәсіби дағдыларын жетілдіреді. Оқу модульдеріне спорттық талдау негіздері, құқықтық дайындық, жекелей жаттығу жүйесі, жарақаттың алдын алу, алғашқы көмек, спорт психологиясы сияқты пәндер енгізілген.
Мамандарды даярлаудың жаңа жүйесіндегі маңызды жаңалықтың бірі – елімізде алғаш рет іске қосылған Executive MBA Sport Management халықаралық қос дипломды бағдарламасы. Оны академия Францияның EKLORE-ed School of Management университетімен бірлесіп әзірлеген. Бұл – елдегі спорт саласының мамандары мен басшыларына арналған алғашқы басқару магистратурасы. Бағдарламаға басқарушылық ойлау қабілеті, халықаралық стандарттар мен спорт индустриясындағы нақты тәжірибелер енгізілген. Сонымен қатар шетелде тағылымдамадан өту және еуропалық диплом алу мүмкіндігін қарастырады.
Жалпы, министрлік заманауи білім мен технологияларды спорт саласына енгізуге де басымдық беріп отыр. Мәселен, Performance Hub ғылыми зерттеу тобының базасында бокс, шорт-трек, мәнерлеп сырғанау, конькимен жүгіру, биатлон, семсерлесу, еркін күрес, таеквондо және басқа да спорт түрлері бойынша кешенді ғылыми тестілеу жүргізіліп жатыр. Бүгінге дейін 16 спорт түрінен (оның ішінде 10 жазғы және 6 қысқы) 150-ден астам спортшы сынақтан өтті. Сонымен қатар ұлттық құрамалар мен бапкерлерге арналған арнайы семинарлар ұйымдастырылады. Атап айтқанда, велоспорт бапкерлеріне арналған семинар, биатлоннан ұлттық және жастар құрамаларына арналған дәрістер өткізілді. Бұл іс-шараларға спорттық медицина мамандары мен Дене шынықтыру және бұқаралық спорт академиясының ғалымдары да тартылды.
Министрлік спортты дамытуда ғылыми негізделген, тұрақты әрі заманауи модельді енгізу жұмыстарын жалғастырады. Ең алдымен, мамандарды сапалы даярлап, олардың кәсіби жетістіктерін қолдауға басымдық беріледі.
– Мемлекеттік саясаттың арасалмағы спортта да айқын аңғарылады. Әлемдік спорт қауымдастықтарымен байланыс нығайып келе ме?
– Мемлекет басшысының жоғары жетістіктер спортын және бұқаралық спортты дамытуға бағытталған жүйелі қолдауы мен стратегиялық шешімдерінің нәтижесінде Қазақстан халықаралық спорт аренасындағы орнын нықтап келеді. Президент тапсырмасы бойынша елімізде халықаралық спорт қауымдастықтарымен ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған іс-шаралар жүйелі түрде жүзеге асырылады. Жыл басынан бері Қазақстанға 19 халықаралық федерация мен ұлттық олимпиада комитеттерінің басшылары келді. Бұл еліміздің әлемдік спорт қауымдастығындағы беделінің артып, атқарылып жатқан мемлекеттік саясатқа деген сенімнің жоғары екенін көрсетеді.
Еліміздегі гимнастика, күрес, дзюдо, бокс сияқты федерациялардың халықаралық спорт федерациялары мен ұйымдарындағы өкілдерінің саны артты. Бұдан бөлек, тек олимпиадалық спорт түрлері бойынша 38 жерлесіміз халықаралық ұйымдардың мүшесі саналады.
Президент тапсырмаларын орындау мақсатында Туризм және спорт министрлігі халықаралық федерациялармен ынтымақтастықты кеңейту, инфрақұрылымды дамыту, елімізде маңызды спорттық іс-шараларды өткізу бағытында кешенді жұмыстар атқарады. 2027 жылы дзюдодан әлем чемпионаты Қазақстанда өтеді, бұл – отандық дзюдо тарихындағы екінші әлем біріншілігі. 2023 жылдан бастап Астанада «Grand Slam» сериясындағы «Qazaqstan Barysy» турнирі ұйымдастырылып келеді (биыл отандық спортшылар 9 медаль жеңіп алды, жүлде қоры – 154 000 еуро). Биыл мамыр айында елордада парадзюдодан (IBSA) әлем чемпионаты өтті, оған 38 елден 300-ден астам спортшы қатысты. Бұдан басқа да жаһандық ірі сайыстар да ұйымдастырылады.
Қорыта айтқанда, спортты дамытудың стратегиялық кешенді жоспары негізінде ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр.
Әңгімелескен –
Қуаныш НҰРДАНБЕКҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
