Сонымен белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, академик Төлеген Тәжібаевтың «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы педагогикалық ақыл-ой» («Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века». Алматы: «Қазақстан», 1965.- 164 б.) атты кітабынан мына суретті ұшырастырдық. Фотографы – А.Воскресенский. Сурет 1904 жылы 3 қазанда түсіріліпті.
Тарихи суретте кімдер бейнеленген?
Солдан оңға қарай:
1) Майғыз Қартмәмбетова, Хан ордасындағы қыздар мектебі меңгерушісінің көмекшісі.
2) Ханифа Ділмұхаметқызы Оразбаева (күйеу бойынша Жақсылықова) – Шолақкөпе ауылындағы қыздар мектебінің мұғалимасы. Күйеуі (артында тұр) Ғаббас Жақсылықов – Хан ордасындағы педагогикалық курстың курсанты.
3) Жамал Ахметжанова (күйеуі бойынша Жұманиязова), мұғалима. Күйеуі (артында тұр) сұлтан Ғабдулмәжит Жұманиязов – Талов старшина мектебінің мұғалімі.
4) Рәзия Дүйсенәліқызы Ахметова (күйеуі бойынша Меңдешева) Хан ордасындағы қыздар мектебі меңгерушісінің көмекшісі. Күйеуі (артында тұр) Сейітқали Меңдешев – Қазан Мұғалімдер семинариясының түлегі, Хан ордасы екі кластық училищесінің мұғалімі.
5) Қалима Ұзаққызы Байтуарова, Хан одасынан 90 шақырым жердегі Күлсүйіндік Байбақты ауылы мектебінің мұғалимасы.
Ендігі үлкен міндет – осы мұғалималардың кейінгі тағдырын зерделеу. Мысалы, Сейітқали Меңдешевтің жұбайы Рәзия Дүйсенәліқызы – қасіретті АЛЖИР-дің азабын тартқан тұлға. Ол мұнда 1943 жылдың 21 мамырына дейін тұтқында болған.
Хан ордасындағы қыздар мектебін ашқан Қазан земство мектебінің түлегі Хұснижамал Зұлқарнайқызы Нұралыханова (Нұралы ханның шөбересі, Жәңгір ханның немересі) мына суретке түспей қалыпты. Бірақ осы мұғалиманың (екінші суреттің ортасында) ұлт білімін қалыптастырып дамытудағы орны ерекше. Белгілі әдебиеттанушы, ғылым кандидаты, Әбілқайыр хан ұрпағы, батыр Мәншүктің анасы Әмина Мәметова ұстазы туралы: «Хұснижамал ханым бізге жазу-сызумен бірге би мен ән өнерін, зиялы орта этикетін, өнегелі бойжеткен болудың жөнін үйретті», деп естелік қалдырған.
Бұл мұғалималар – кейінгі толқынның ұстаздары. Жәңгір мектебін әр кезеңде тәмамдаған Мұхаметсалық Бабажанов, Мақаш Бекмұхамбетов, Ғұбайдолла Жәңгіров, Шәңгерей Бөкеев, Бақтыгерей Құлманов, Уәлитхан Танашев, Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Ғұмар Қараш, Ишанғали Меңдіханов, Мәжит Шомбалов, Сейітқали Меңдешев, Нұғыман Зәлиев т.б. тұлғалар ұлт тарихына сауатты еңбегімен, салиқалы қайраткерлігімен енді.
Мына бес мұғалиманы – ізашар білім шаңырағының шырақшысы, ХХ ғасыр басындағы жаңашыл, жәдитшіл ұлт мектебінің қарлығашы дей аламыз.
Айтуған Досби
