Бұл ретте Мемлекет басшысының 2020 жылғы «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» Жолдауына сәйкес әзірленіп, ұзақ та кеңінен талқыланғаннан кейін таяуда алғаш рет қабылданған «Қоғамдық бақылау туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қоғамдық бақылау, әкімшілік рәсімдерді жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдардың маңызы ерекше. Бұл нормативтік құқықтық актілердің мақсаты – азаматтардың мемлекет істерін басқаруға белсене атсалысуына жағдай туғызу.
Қоғамдық бақылауға жекелеген азаматтар және діни бірлестіктерді қоспағанда, коммерциялық емес ұйымдар қатысатын болып белгіленді. Олар саны бес адамнан аспайтын қоғамдық бақылау тобын құра алады. Бұл ел ішіндегі белсенді азаматтардың заңнама аясында әділдік жолында бірлесе қимылдауына мүмкіндік береді. Бір айта кетерлігі, он сегіз жасқа толмаған жасөспірімдер, алынбаған соттылығы бар және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық, экстремистік жəне террористік қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамдар, сондай-ақ шетелдің қатысуымен жұмыс істейтін коммерциялық емес ұйымдар қоғамдық бақылауға қатыстырылмайды.
Қоғамдық бақылауға қатысушылар атқарушы мемлекеттік билік жəне жергілікті мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік мекемелердің, квазимемлекеттік сектор кәсіпорындарының, дербес білім беру ұйымдарының, қызметі қоғамдық мүдделермен байланысты орталық жəне жергілікті атқарушы органдардың функцияларын орындаушылар болып саналатын ұйымдардың қызметіне бақылау жасайды. Бұл ретте Парламент депутаттары Үкімет ұсынған қоғамдық бақылау нысандарының тізбесін кеңейтіп, республикалық бюджеттен қаржыландырылып отырса да бұрын бейінді министрліктерге бағындырылмай, бақылаудан тыс қалдырылған автономды білім беру ұйымдары – Назарбаев зияткерлік мектептері мен Назарбаев университетінің, сондай-ақ «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының жұмысына қоғамдық бақылау орнату туралы нормалар енгізгенін айтқан жөн. Ал режімдік нысандар санатына жатқызылған мемлекеттік органдар мен ұйымдар қызметіне қоғамдық бақылау жасалмайды. Сонымен бірге, «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» және «Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы» заңдарға толықтыру енгізіліп, ата-аналардың әскери бөлімдер мен оқу орындарына барып, балаларының өмірі мен тұрмысымен танысуына жол ашылып отыр. Мұның өзі әскеріміз бен Ұлттық ұланда кейде шын сыры ашыла бермейтін суицид оқиғаларының алдын алуға ықпалын тигізеді деп үміттенеміз.
Қоғамдық бақылауға қатысушылар қоғамдық бақылау нысандарының жазбаша келісімі бойынша олардың аумағы мен үй-жайларына баруға, қажетті ақпаратты сұрап алуға, бейне жəне фототүсірілім жасауға қақылы. Сонымен қатар қоғамдық бақылау нысандарына қоғамдық бақылау барысында анықталған бұзушылықтарға ықпал еткен себептерді жою жөніндегі шаралар туралы ұсынымдарды қамтитын қорытынды құжатты жіберуге, уәкілетті мемлекеттік органға да қоғамдық бақылау нәтижесі жайлы ақпаратты жолдауға міндетті. Қорытынды құжат қоғамдық бақылау нысандарының қарауы үшін міндетті болып саналады және онда жасалған әрбір ұсыным бойынша он жұмыс күнінен кешіктірмей уəжделген жауап берілуге тиіс. Егер қоғамдық бақылау объектісі қорытынды құжатты қараудан бас тартса, онда қоғамдық бақылауға қатысушылар тиісті мемлекеттік органдарға шағымдана алады.
Кейінгі кезде әлеуметтік желіде әртүрлі тақырыпты көтерген «петициялар» жарияланып жүр. Алайда бұл «арбаның аттың алдына шығып кеткеніндей» жағдай болып отыр. Себебі елімізде петиция туралы заң нормасы жақында ғана қабылданды әрі заңды күшіне әлі енген жоқ. Сондықтан да мыңдаған адам қол қойып, құптап жатқан ұсыныстар жазылған «петиция» белгілі дәрежеде қоғамдық пікір туғызып, билік басындағылардың назарын аудартқанымен, ресми қарауға жататын құжат болып саналмайды. Сол себепті Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Үкімет әзірлеп, Парламент қабылдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қоғамдық бақылау, әкімшілік рәсімдерді жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ілеспе заң арқылы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекске петиция туралы толықтырулар енгізілді. Онда: «Петиция – мемлекеттік органға, жергiлiктi өкiлдi жəне атқарушы органға электрондық құжат нысанында жіберілген жəне осы Кодексте белгіленген тəртіппен қаралатын ұжымдық хабар, үн қосу немесе ұсыныс» деп көрсетілген. Осы орайда бір ескерерлік жайт, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тəртіпке, халықтың денсаулығы мен имандылығына нұқсан келтіруі мүмкін мəселелер, еліміздің бiртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, оны басқару нысанын, ел Президенті жеті жыл мерзімге сайланады жəне бір адам бір реттен артық Мемлекет басшысы болып сайлана алмайды деген ережені өзгерту, республиканың əкімшілік-аумақтық құрылысы мен мемлекеттік шекарасы, сот төрелігін жүзеге асыру, прокуратура органдарының заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалауы, құқық қорғау қызметі, күзетілетін адамдар мен объектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қылмыстық және азаматтық заңнама, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік жəне қоғамдық тəртіпті сақтау, Президенттің, Парламент Палаталары мен Үкіметтің қарауына жататын адамдарды лауазымынан босату, халықаралық шарттардан туындайтын міндеттемелерді орындау мəселелері, сайлау жəне республикалық референдум туралы заңнамада реттелетін мəселелер, мемлекеттік рəміздер, мемлекеттік тілдің мəртебесі, мемлекеттік органдардың құзыретін, өкілеттіктерін, функциялары мен міндеттерін өзгерту, төтенше жағдай жəне төтенше ахуал режімдерінің қолданылуы аясында қабылданатын шешімдердің күшін жою туралы мəселелер петицияның нысанасы бола алмайды.
Петицияны интернет-ресурста еркін қолжетімді етіп орналастыру үшін он жұмыс күні ішінде электрондық нысанда жəне жиырма жұмыс күні ішінде жазбаша түрде кемінде елу азаматтың петицияға қосылуы қажет. Олар мұны интернет-ресурста электрондық цифрлық қолтаңба арқылы немесе жазбаша түрде куəландыра отырып жүзеге асырады. Петиция интернет-ресурста еркін қолжетімді етіп орналастырылған кезден бастап алты ай ішінде оған өзге азаматтардың қосылуына болады. Қосылудың қорытындысы бойынша Үкіметтің құзыретіне жататын мəселелер бойынша оны қолдауға Қазақстан азаматтарының кемінде елу мың даусына ие болған петиция қолдау тапқан болып есептеледі. Аталған Кодекске енгізілген толықтыруларда облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті өкілді және атқарушы органдарының, аудандық маңызы бар қалалар мен ауыл əкімдері аппараттарының құзыретіне жататын мəселелерге қатысты петициялар бойынша да тиісінше талаптар айқындалған.
Заңнамада белгіленген тəртіппен берілген петиция міндетті түрде қаралуға жатады. Оны қарау кезінде орталық мемлекеттік орган құрамына мүдделі мемлекеттік органдардың өкілдерін, Парламент пен мəслихаттардың депутаттарын, арыз иесін, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктерді қоса отырып, жеке комиссияны немесе жұмыс тобын құруға, петицияға қатысты келіп түскен пікірлерді, экономикалық, əлеуметтік, статистикалық жəне өзге де ақпаратты талдауға, заңнамаға өзгеріс енгізу талап етілген жағдайда халықаралық тəжірибені зерделеуге міндетті. Петицияны қарау нəтижелері бойынша орталық мемлекеттік немесе жергілікті атқарушы органның бірінші басшысы, жергiлiктi өкiлдi органның төрағасы петицияны толық немесе ішінара қанағаттандыру туралы және петицияны қанағаттандырудан бас тарту туралы шешімдердің бірін қабылдайды. Мұндай шешім арыз иесінің жəне петицияға қосылған Қазақстан азаматтарының қабылданған шешімге шағым жасау құқықтары бар екендігі түсіндіріле отырып, олардың дəлелдерін жоққа шығаратын немесе растайтын нақты фактілерді қамтуға тиіс. Петицияны қарау нəтижелері бойынша орталық мемлекеттік немесе жергілікті атқарушы органның бірінші басшысы, жергiлiктi өкiлдi органның төрағасы ресми түрде хабарлама жасауға міндетті.
Түйіндей айтқанда, келесі жылдың сәуір айында күшіне енетін қоғамдық бақылау туралы заңнама – елімізді одан әрі демократияландырып, мықты азаматтық қоғам құруға бағытталған маңызды қадам. Ал бұрын-соңды болмаған әрі кең ауқымда қолға алынатын қоғамдық бақылау «дастарқандық патриотизмнің» орнына шынайы патриотизмді қалыптастыруға жол ашып, халық билігінің қуатты құралына айналуға тиіс.
