Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Үкіметтің ресми дерегіне сүйенсек, қазір ішкі жалпы өнім құрылымындағы өңдеу өнеркәсібінің үлесі шамамен 13%-ды құрайды. Үкімет бұл көрсеткішті 2030 жылға қарай 15%-ға дейін, ал 2035 жылға қарай 18–20% аралығына жеткізуді мақсат етіп отыр. Мұндай міндет қолда бар ресурстарды ескере отырып, нақты орындалатын мақсат ретінде қарастырылған.
Қазір өңдеу өнеркәсібі біртіндеп қарқын алып жатыр. Осы жылдың 11 айында бұл саладағы өндіріс көлемі 5,9%-ға өсіп, 27 трлн теңгеден асты. Бұл туралы Үкіметтің жыл қорытындысына арналған баспасөз мәслихатында Өнеркәсіп және құрылыс вице-министрі Олжас Сапарбеков айтты. Оның сөзінше, өсім бірнеше негізгі салада қатар байқалып отыр. Әсіресе металлургия, машина жасау, химия және құрылыс материалдарын өндіру жақсы нәтиже көрсеткен.
«Жаңа зауыттар мен кәсіпорындардың үлесі ерекше. Кейінгі уақытта іске қосылған өндірістер әлі толық қуатына шыққан жоқ. Бірақ олар толық жұмыс істей бастаған кезде өңдеу өнеркәсібінің көлемі жыл сайын тағы 2,3 трлн теңгеге өсуі мүмкін. Яғни қазірдің өзінде өңдеу саласы ел экономикасына нақты үлес қосып отыр. Бұл бағыттағы жұмыстар жалғаса берсе, өндіріс көлемі артып, экономикадағы дайын өнімнің үлесі де көбейе түседі», деді вице-министр.
Мәселен, машина жасау саласы қазір өңдеу өнеркәсібіндегі ең жылдам өсіп жатқан бағыттардың біріне айналды. 11 айдың ішінде бұл саладағы өндіріс көлемі 11,6%-ға артқан. Ал жалпы өңдеу өнеркәсібі осы кезеңде 5,9% өсім көрсетті. Бұл туралы Үкімет отырысында Премьер-министрдің орынбасары – Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин айтты. Оның сөзінше, машина жасаумен қатар басқа салалар да алға жылжып отыр.
«Азық-түлік өндірісі 8,7%-ға, химия өнеркәсібі 8,1%-ға, ал мұнай өңдеу саласы 6,5%-ға өскен. Яғни өңдеу өнеркәсібі тек бір бағытта емес, бірнеше салада қатар дамып келеді. Бұл салалардағы өндіріс пен инвестицияның артуы мемлекет тарапынан көрсетілген қолдауға тікелей байланысты. Тек «Бәйтерек» холдингі арқылы осы кезеңде басым бағыттарға 8 трлн теңгеден астам қаржы құйылды», деді С.Жұманғарин.
Экспорт құрылымы да біртіндеп өзгеріп келеді. Бұрын басымдық шикізат пен металл өнімдеріне берілсе, қазір машина жасау, химия және тамақ өнімдерінің экспорты өсіп отыр. Өткен жылы өңделген өнім экспорты 23 млрд доллардан асты. Бұл экономиканың ішкі құрылымы күрделеніп, әртараптанып келе жатқанын көрсетеді.
Әсіресе отандық өндірушілерді қолдау – әртараптандырудың маңызды тетігі болып отыр. Шикізатпен қамтамасыз ету, ұзақмерзімді шарттар мен офтейк келісімшарттар кәсіпорындарға өндірісті тұрақты жоспарлауға мүмкіндік беріп отыр. Келесі жылдан бастап нақты жұмыс істеп тұрған отандық кәсіпорындарға басымдық беретін отандық тауар өндірушілер тізілімі іске қосылады.
Еуразиялық даму банкі сарапшыларының сөзінше, экономиканы әртараптандырудың ең тиімді жолы – импортты алмастыру мен өңдеу саласын дамыту. Егер осы бағыт жүйелі түрде іске асса, еліміз ішкі жалпы өнімге қосымша 38 млрд доллар табыс қоса алады.
«Шикізатқа тәуелді экономикалық модельден біртіндеп бас тарту қажет. Жоғары деңгейде өңделген өнім өндіру елге тұрақты табыс пен жаңа жұмыс орындарын әкеледі. Қазақстан экономикасының қазіргі құрылымын әртараптандыру әлі де жеткіліксіз. Өңдеу саласын кеңейту арқылы экспортты да арттыруға болады. Әртараптандыру нәтижесінде өңделген өнім экспортын 7,8 млрд долларға ұлғайтуға болады. Негізгі бағыттар – химия, металлургия, тамақ өндірісі және машина жасау салалары. Егер ел өз ішінде өндірісті жолға қойса, машина жасау саласында 1,6 млрд доллар, электр жабдықтары бойынша 1 млрд доллар көлеміндегі импорттың орнын басуға мүмкіндік бар. Химия, металл және азық-түлік өндірісінде де осындай әлеует бар», деп жазылған зерттеуде.
Қазір экономиканы әртараптандырудың тиімділігі сыртқы сауда құрылымынан да көріне бастады. ҚСЗИ экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас сарапшысы Әсел Әбен өңдеу өнеркәсібі өнімдерінің экспорты ел экономикасындағы рөлін күшейтіп келе жатқанын айтады. Оның айтуынша, осы жылдың алғашқы жартысында өңдеу саласы экспорты 12,8 млрд долларға жетіп, еліміздің жалпы экспорт көлемінің үштен бірін құраған.
«Қазір қолдау шаралары әртүрлі институттар арқылы жүзеге асырылады, олардың талаптары мен тетіктері бір-біріне ұқсамайды. Бұл кәсіпкерлер үшін түсініксіз жағдай туғызады. Сондықтан экономиканы әртараптандыруда тәсілдерді оңтайландырып, бірізді саясат қалыптастыру қажет. Экономиканың бәсекеге қабілетті болуы инвестиция көлеміне де тікелей байланысты. Әсіресе өңдеу өнеркәсібіне бағытталған қаржы жаңа технологиялардың келуіне жол ашады. Бұл өз кезегінде еңбек өнімділігін арттырып, жаңа өндіріс орындарының ашылуына ықпал етеді. Мұндай өзгерістер білікті мамандарға деген сұранысты күшейтіп, ішкі еңбек нарығын сапалық тұрғыдан өзгертеді», дейді Ә.Әбен.
Сонымен қатар өңдеу өнеркәсібінің ішінде шешімін күткен түйткілдер аз емес. Ағаш бұйымдары мен жиһаз өндірісі тоқырауға ұшыраса, фармацевтика саласында өсім баяулаған. Бүгінде өңдеу саласындағы өндірістің 40%-дан астамы металлургияға тиесілі. Ал бұл сала әлемдік баға конъюнктурасына тәуелді болғандықтан, бүкіл өнеркәсіп үшін тәуекел деңгейін арттырып отыр.
Демек ұзақмерзімді тұрақтылыққа жетудің ең сенімді жолы – жоғары қосылған құны бар салаларды дамыту. Шикізатты сол күйінде экспорттау емес, оны өңдеп, дайын өнімге айналдыру экономикалық тиімділікті арттырады. Қиындыққа тап болған салаларға мақсатты мемлекеттік қолдау көрсетілсе, бүкіл өңдеу өнеркәсібінің әлеуеті күшейе түсер еді.
Экономист Руслан Сұлтанов экономиканы әртараптандыру елдің жалпы экономикалық өсіміне тікелей әсер ететінін атап өтеді. Оның айтуынша, бұл мұнай мен металға тәуелділіктен біртіндеп арылып, ауыл шаруашылығы, IT, қаржы, туризм, фармацевтика сияқты жаңа бағыттарды дамыту деген сөз.
«Мұнай бағасы құлдыраған кезде халық табысы күрт төмендемеуі үшін экономика әртарапты болуы керек. Қазір өндіру мен металлургия басым болғанымен, еліміздің болашақ индустриясы машина жасауға, мұнай химиясына, фармацевтикаға, шикізатты қайта өңдеуге және жоғары технологияларға сүйенуге тиіс. Бұл жоғары қосылған құн, экспорттың өсуі және технологиялық егемендік әкеледі», дейді Р.Сұлтанов.
