Шығарма 1788 жылдың 31 шілдесінде аяқталған. Моцарт өмірінің соңында туындыға жаңа бұрылыстар қосып, жандандыра түскен. Елеулі шығарма композитордың жеке өмірі алақұйын болып жүрген мезетінде туса да, миллиондаған тыңдарманға рухты әсер сыйлады. Тіпті «Боран мен бұрқасын» әдеби романтикалық қозғалысына ықпал етіп, өнер ортасында танымалдылыққа ие болды. Туындының алғашқы бөлімі «барынша жылдам» (molto allegro) сазда ойналып, бірде мелонхолиялық жеңіл сарынға ұласады. Өнер зерттеушілері шығарманың осылайша күрделі көңіл күйді еңсеруге, әрі уайымнан шығуға фантастикалық шұңғыма әсермен дем беретінін айтады.
Эйнштейн ерек туындыға арнайы еңбек арнап, баға берген. Аңыз физиктің сөзінше, «батырлық һәм үмітсіздік» еңбегі көкейдегі көп сұрақтың күрделі күрмеуін шешеді. Әрі «№ 40 симфония»-ның көлем-пішімі өзгеше, ешкімге ұқсамайды. Ал жазушы Лев Толстой «Соғыс пен бейбітшілікте» кейіпкерлерінің тынысын ашуда музыкаға қатысты диалогтерді жиі қолданған. Романда ұшырасатын сантүрлі пікірлер арқылы жазушының Моцарт пен оның шығармасына деген терең құрметті байқауға болады.
Сонымен, «№ 40 симфония» Еуропа рухының бірегей қозғаушы күшіне айналды. Ал Құрманғазының «Адай» күйі ұлттық рухымыздың жаршысы. Алғашқы ұлт-азаттық көтерілістің алауы тұтанып, азаттық үшін арпалыс уақыты соққанда арда күй ел жігерін еселегені даусыз. Тек бір кезеңнің ұрпағы ғана емес, бергі неше ұрпақтың көкейіндегі еркіндік құсын оятып, сана шідерін үзгені анық. Ахмет Жұбанов «Ғасырлар пернесі» кітабында елеулі болжам айтады.
«...Адай руы Исатай көтерілісінде көзге түскен болатын. Жоғарыда айтылған Сағыздан келіп Исатайға қосылған қолдың ішінде адайлықтар көп болатын. Біздіңше, Құрманғазы Адай руы атын жалпылама ұғымда алып, еркіндік сүйген елінің қайтпас күшіне арнап шығарған болу керек». «Адай» – тұтас қазақ ұлтының ар-намысын, азаттық құмарлығын, бодандыққа бағынбас қайсарлығын, еңкеймес рухын бейнелер бірегей туынды. Кейде тас тірлік тұтқасы жағадан алғанда, өзімізге оралу үшін дүлей күйді тыңдап, рух шақыратынымыз бар. Жұмекен ақын «Құрманғазы. Адай» жырында күйдің өзі болып сөйлеген, тіл бітірген.
Екі ішек: бірі бостау, қатты бірі,
бес саусақ беретіндей ат дүбірін.
Қүйшінің қатты ішекте қайраты өсіп,
екінші бостау ішекте ақты мұңы.
Көк ала дүрмек болып ағады ағыс,
шаңқылдап шықты биік шағала-құс.
Ең соңғы жармасқаның жұлынғандай
қарайсың жанталаса жағаға алыс...
Бақсақ, қос композитор – Құрманғазы мен Моцарттың өмір соқпағы оңайға түспеген. Тарихтан белгілі, Моцартты қалың дұшпаны анталап, қызылкөз Сальери қызғаныштың қызыл итін қосып тәлкек еткен. Ақыры небәрі 35 жасында жасырын берілген у себебінен қыршын ғұмыр үзілген деседі. Ал Құрманғазының аттың жалында, атанның қомында өткен зобалаңға толы ғұмыры күй атауларынан-ақ белгілі. «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Қайран шешем» күйлері тағдырдың түрлі тақсіреті тұсында туған шемен-шерге толы туындылар.
Екі тұлға, мәңгілікке беттеген екі шығарма. Бұл атам заманғы өркениеттер үндестігінің бір жұрнағы ғана.
