Осынау ескерткіштің қасынан өткен адам зарлаған ана, жылаған бала, уһілеген атаның дыбысын естігендей. Кеше ғана елді ел қылып, халықты ақыл-ойымен, абыройымен ұйытып ұстаған құрметті адам атаулының бәрін «бай» деп бала-шағасымен, кәрі-құртаңымен бірге бұрын Түмен ауылы деп аталған осы жерге айдап әкеліп, мал құсатып істік темірлі сымдармен қоршалған ашық аспанның астындағы аранның ішіне қамаған. Оны өздері «концентрациялық лагерь» деп, ал халық «Бай қала» деп атаған. Бұл оқиға ірі байларды тәркілеп, жер аударғаннан кейін, қызыл комиссарлардың 1930-1931 жылғы ұжымдастыруды қолға алған тұсы деп болжауға болады. Соңғы мәліметтерге қарағанда мұнда 105 бай мен орташаның отбасылары қамалғаны туралы деректер табылған. Қ.Мұқановтың жазуына сәйкес, олардың саны 200-ден асады. Әрбір дәулетті адамның отбасында кемінде 7-8 адам болса бұл жерде кем дегенде 700-800-дей адам азап шеккен.
Қамалған халықтың кімдер екенін жазып, санын көрсеткен құжат та толтырылмаған. Алғашқы кәмпескеде адамдардың аты-жөні, тәркіленген мал-мүліктің саны көрсетілген болса, бұл жолы ешқандай қағаз толтыруды да ешкім қажет деп санамаған. Бұл – қызыл комиссарлардың ешкімге есеп бермей, шектен шыққан аюандығының аса түскенінің белгісі. Жапа шеккендердің есімдері туған-туыстары арқылы беріліп, халықтың есінде қалған. Қанішерлер бұл істің қателігіне тек бір сөзбен қарсылық білдірген адам болса, сұраусыз-тергеусіз атып тастап отырған. Есілбайдың Шаймердені деген кісіні «мыналар аштан өледі ғой» дегені үшін ғана НКВД-ның жендеттері киіз үйдің ішінде атып тастаған. Тіпті артынан іздеп келген ағайын-туғандарына марқұмның мәйітін де бермей, «осы жерде шіріп қалсын» деп қорқытқанын естіген бір інісі кейінгілерге жеткізген. Ал Шаймерденнің мәйітін туыстары артынан ұрлап әкетіп қана көмген екен.
Осынау қасіретті жердің орнына ескерткіш-тас қоюды Солтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары Жүсіп Жұмағұлов, Тимирязев ауданының әкімі Ерлан Жаров қолдап, көмек қолын созды. Ал лагерьдің орнын тауып, тағылық қылмыс жасалған жерді жергілікті өлкетанушы Дәстен Баймұқанов ақсақалдардың айтуымен анықтаған. Одан бұрын тарихшы Қайролла Мұқанов марқұм да бұл туралы мақала жазған. Он тонналық алып тасты Есіл бойынан жеткізіп, оны орнатуға жергілікті кәсіпкерлер көмек қолын созды. Солардың ішінде өздерінің де туыстары осында қамалған Нағашыбай Барлыбаев, Серік Байқуанышев сияқты азаматтар бар.
Ескерткіш тастың ашылу рәсімінде Қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия жобалық кеңсесінің басшысы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Сабыр Қасымов сөйлеп, бұл лагерьдің «Қазақстандағы Кіші Қазан» бағдарламасын жүзеге асыру барысында байлар мен кулактарды, негізінен олардың отбасыларын басқа жаққа көшіруге дейін қамауда ұстау үшін жасалғанын айтты.
«Байлар мен орташалардың өздерін мал-мүлкін тәркілеген соң тұтқындап, Қызылжарға айдап әкетіп отырған. Онда, ешқандай санкциясыз, сотсыз, дұрыс тамақтандырылмай, бірнеше ай бойы қамауда ұстаған. Кейбіреулері аштықтан, аурудан сол жерде қайтыс болған, тірі қалғандары сотсыз атылған, өзге аймақтарға жер аударылған. Біздің деректер бойынша, «Бай қалада» негізінен байлардың отбасы мүшелері – әйелдері, балалары, олармен бірге тұратын бауырлары мен әпке-қарындастары, басқа да жақын туыстары қамауда болған. Біз қуғын-сүргін жылдарындағы қазақ отбасылары көрген трагедияны, адам шығынын әлі іргелі зерттеген жоқпыз. Әсіресе жазықсыз қырылған балалардың санын әлі күнге дейін анықтай алмай отырмыз», деді заңгер.
Зерттеулерге қарағанда концентрациялық лагерьлерді большевиктер ұлан-ғайыр елдің барлық жерінде ашқан. Сабыр Қасымов бұрын ашқызбаған архивтерден Мемлекеттік комиссия осындай бассыздықтарға құрық берген құпия құжаттарды тапқандарын атап берді. Олардың бәрі «бай-құлаққа» жатқызылған адамдардың бәрін аямай жазалауды көздейді.
Әзірге Мемлекеттік комиссия сол жылдарда 801 мыңнан аса адамның тәркілеуден жапа шеккенін, соның көбі әлі күнге ақталмағанын анықтаған. 161 мыңнан аса бай мен орташаның шаруашылықтары кәмпескеленген. Мұны большевиктік-сталиндік биліктің халықты тонауының бір формасы, жүген-құрықсыз қудалап, атып-асу қылмысы деуге болады.
Өзінің сөзінде облыстық ішкі саясат басқармасы бастығының орынбасары Кемел Оспанов «Бай қаланың» орны қайғы-қасіреттің мекені екенін атады.
«Қойылған ескерткіш-тас – сталиндік-большевиктік биліктің халыққа қарсы жасаған сұмдық әрекеттерін ұмыттырмайтын белгі. Ондайдың болашақта ешқашан да болмауы керектігін көрсетіп тұратын естелік», деді ол.
Осы жерде Астана қаласындағы Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының филиалының бас маманы, профессор Гүлнәр Мұқанова құрастырған «Бай қала» концлагері» атты кітаптың тұсаукесері болды. Онда «Бай қала» туралы көз көргендер мен естіген жандардың естеліктері, зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ адамгершіл-гуманистік қағидаттарды аяққа басып, адамдарды аямай жаныштап, қорлауға құрық берген құжаттар жарияланған. Соңынан әруақтардың рухына құран бағышталып, ас берілді.
Солтүстік Қазақстан облысы,
Тимирязев ауданы,
Жарқын ауылы
