– Ғылыми зерттеу кітабыңыз ертедегі Қазақ-Цинь империясы қатынасын өзгеше тануға арналған академиялық еңбек екен. Бұндай зерттеуге бет бұруға не түрткі болды?
– Мен Орталық Азияны зерттеу барысында Ресей және Цинь империясы туралы көзқарастарда үлкен алшақтық бар екенін байқадым. Осы алшақтықты жою мақсатында мен қазақтардың тарихын ресейлік және қытайлық дереккөздер негізінде зерттеуге кірістім.
– Қазақ хандығы дәуірі шетелде аз зерттелген тақырып екені анық. Біз сөз етіп отырған кітабыңызда Абылай ханға қатысты хаттардың мәтіндерін жарияладыңыз. Бұл мұраның сол тұстағы әлеуметтік маңызы қандай?
– «Әлеуметтік маңызы» деген ұғым маған онша түсінікті емес, бірақ сұраққа жауап беруге тырысайын. Бір жағынан, бұл хаттар қазақтар үшін маңызды, өйткені олар қазақтардың Цинь әулетімен қарым-қатынасының дәлелі бола алады. Екінші жағынан, хаттардың биліктік маңызы бар деп есептейміз. Яғни Абылай хан бұл хаттарды жіберу арқылы өз беделін көрсетіп, Цинь императорымен тікелей байланыс орнатқанын айқындайды.
– Кітабыңызда қамтылған қазақ сұлтандарының Цинь императорына жазған хаттары түпнұсқа ма? Оларды салыстырып зерттеуде қандай қиындықтарға тап болдыңыз?
– Мен бұл хаттардың тек Пекиндегі Бірінші тарихи архивте сақталған микрофильм нұсқасын ғана зерттей алдым. Құжаттардың сапасыз түсірілуіне байланысты оларды оқу өте қиын болды. Нәтижесінде, кейбір мәтіндер мүлде оқылмады.
– Қытай дереккөздеріне қаншалықты сүйендіңіз және ондағы тарихи деректердің сенімділігі қай деңгейде?
– Мен өзімнің докторлық диссертациям мен кітабымда манчжур құжаттарын қолдану арқылы зерттеуімді жаңа деңгейге көтеруге тырыстым. Бұл құжаттардың өзінде белгілі бір дәрежеде біржақтылық болуы мүмкін екенін білемін, бірақ олардың қазақтар туралы көптеген жаңа мәліметті қамтитыны да анық. Сондықтан мен оларды Ресей құжаттарымен салыстыра отырып пайдаландым.
– Жапонияда қазақтар туралы тарихи деректер көп пе? Олар қалай зерттелуі керек?
– Жапониядағы жазбаларда Шыңжаң қазақтары туралы деректерді қызығушылықпен қарастыруымыз керек деп ойлаймын. Жапон әскери қызметкерлері мен зерттеушілері орыс-жапон соғысынан кейін Шыңжаң қазақтары туралы деректер жинаған. Ал кезіндегі Ресей билігіндегі қазақтарға қатысты мәліметтер өте сирек кездеседі. Бір қызығы, революция кезеңінде қазақ саясаткері Мәрсеков Жапония үкіметінен көмек сұрап, хат жолдаған. Бұл хаттың жапон тіліндегі аудармасы Жапония архивінде сақтаулы және оны жақында профессор Уяма мен Онолар зерттеді.
– Ғұбайдолла сұлтанның хаты өз заманында өте маңызды болғанын білеміз. Оған қатысты басқа қандай тарихи дереккөздер таптыңыз?
– Мен 1824 жылдардағы оның қызметіне қатысты Қазақстан және Ресей архивтерінен, атап айтқанда, Алматы мен Омбыда сақталған құжаттарды жинадым. Сондай-ақ оның Ресей отаршылдығына қарсы күресте белгілі бір рөл атқарғанын білемін.
– Шетелдік зерттеуші ретінде сіз Қазақ-Цинь саяси қарым-қатынасын қалай бағалайсыз?
– Қытай империясының дәстүрлі дискурсындағы мәліметтерге сүйенсек, қазақтар тек басқаларға бағынышты халық ретінде қарастырылған. Дегенмен, Цинь көзқарасы тұрғысынан алғанда, қазақтар моңғолдар мен торғауыттарға ұқсас, империяға жақын халық саналған. Қазақ хандары да Циньмен қарым-қатынасындағы ерекшеліктерді терең түсінді деп есептеймін. Сондықтан олардың саяси байланыстары тек қазақтар үшін ғана емес, Цинь императорлық сарайы үшін де маңызды
болды.
– Сіз манчжур архивтерін де зерттедіңіз. Бұл туралы толығырақ айтып бересіз бе?
– Бұл архивтік құжаттар көптеген маңызды мәліметті қамтиды. Себебі манчжур құжаттары көбіне Шыңжаңдағы жергілікті шенеуніктердің императорға тікелей жолдаған есептері түрінде сақталған. Әрине, мұндай баянхаттарда авторлардың жеке мүдделері көрініс табуы мүмкін, бірақ олар Цинь әкімшілігімен байланысқан қазақтардың шынайы бейнесін де көрсетеді.
– Қазақ-Цинь қарым-қатынастары туралы кітабыңызды қазақ тіліне аудару туралы ұсыныстар болды ма?
– Жақында бұл еңбекті орыс тіліне аудару туралы ұсыныс түсті. Егер аударма Қазақстандағы оқырмандар үшін қызықты болса, оны қазақ тіліне аудару туралы да ұсыныс түсе жатар.
Әңгімелескен –
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Egemen Qazaqstan»
