Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
– Алмас, сіз мәтінін жазған «Көк тудың желбірегені» әнінің жазылғанына 30 жылдан асса да, әлі трендтен түскен жоқ. Әннің жазылу тарихын қысқаша баяндап берсеңіз?
– 1993 жылы Қытай шекарасынан асып, Қорғасқа келген күндер әлі күнге дейін көз алдымда. Ол кездегі Қорғас қазіргідей қалашық емес, шағын ғана елді мекен еді. Алғаш көзіме түскені, шағын ғана кеңсенің маңдайшасына тігілген Көк ту болды. 1992 жылдың 4 маусымында теледидардан тамашалаған қазақтың Көк туының түбіне алғаш келуім. Салқын жел есіп тұрған болатын. Көк туымыз көз алдымда желмен бірге қанатын жайып, лапылдап, өз тілінде сөйлеп тұрғандай болды.
«Көк тудың желбірегені,
Бақыттың елжірегені.
Қиырда қалған қазақтың,
Көзінің мөлдірегені».
Көзім буланып, көпке белгілі әннің алғашқы шумағын іштей өріп тұрғанмын. Ақындық шабыт қой. Ту даусы – азаттық рухы естіліп тұрғандай әсер. Тек сол дыбысқа ғана ден қойдым. Ән мәтінінің көпке белгілі нұсқасы соңыра туды. Әлгінде ғана жөн сұрасып, бірге өтіп келе жатқан Қалыбек Кенжәлі деген жігіт қасыма таяп келіп: «Ақынсың ба?» деді. «Болса болар. Неге сұрадың?.» «Туға қарап тұрсың...».
Елге ұнаған өлеңнің туған сәтіне куә болған Қалекең қазір Ақтауда тұрады. Достасып кеттік. Қызығы, осы сәт туралы журналистер көп сұрайды. Мен де айтудан жалықпаймын. Қайталап айтқан сайын кеудем кең тыныстайды.
– Әннің мәтіні сол уақыттан бері қанша рет өзгеріске түсті...
– Баспаға беруге асыққан жоқпын. 3-4 жылға дейін жұрт алдында өлең ретінде тебірене оқып, толқып тоқтайтынмын. 1999 жылы Еркін Ерген деген сазгер, күйші жігіт алғашқы сазын жазды. Әуен сәтті шыққанымен, диапазоны және екпініне қатысты пікірімді айттым. Бірбеткей жігіт қабылдамады. Сонан соң Ермұрат Зейіпханға өзім ұсыныс жасадым. Әуенді әнұран стандарттарына сәйкес жасауды мақсат еттік. Әнұрандардың басым көпшілігі екпінмен, мажормен, бес ноталы толық дыбыспен, кең диапазонмен айтылады ғой.
Ермұрат екі түрлі әуенді қатар жазып әкелді. Бірі – Еуропа әнұрандарына ұқсаса, екіншісі қазіргі әуен Мұқан Төлебаев жазған Әнұранның табиғатына жақын, халықтық рухта жазылған дүние болып шықты.
Менің үш қызым да өнерден кенде емес. Пәтерімізде бір емес, екі фортепиано тұратын. Әннің тұсаукесері сол пәтерімде Ермұрат Зейіпханның орындауында өтті. Алғашында опералық дауысқа бейімдедік. Сол үлгіні опера әншісі Майра Мұхамедқызы 2001 жылы 1 мамырда алғашқы есептік концертінде алып шықты. Осы әнмен құрметті қарауылдың қошеметімен концертін жапты. Халықтың ықыласында шек болмады. Ән орындалып жатқан кезде Алматыдағы Республика сарайы тербеліп кеткендей әсерде болдым. Сонда сол кездегі министр Дүйсен Қасейін: «Майра, туды неге көтеріп шығасың, туды тек Президент қана көптің алдына алып шығады», деген сынды сыни сөздерді айтып қалды. Майраның сол концертінің сценарийі менің әндерімнен басталып, шымылдығы менің әндеріммен жабылды.
Кейін бұл әнді Тілеубек Қожанұлы, Ермұрат Зейіпханның өзі, ерлі-зайыпты Құрманбек пен Риза бірінен соң бірі орындаған болатын. Бірақ алғашқы кездегідей кең тарала қоймады.
2011 жылы Ибрагим Ескендір хабарласып, әнді орындауға рұқсат беруімді өтінді. Бастапқыда оның жастығына қарап көңілім болмады. Пысық бала екен, ән жинағы жазылған дискісін тастап кетті. Дискісін тыңдаған соң, оның орындауына рұқсат бердім. Талантты, талапшыл жігіт екен, әнді жаңаша өңдеп, биік деңгейге көтеріп орындай алды.
– Осы әнді біздің Димаш шетелдердегі гастрольдерінде айтса, әннің жаңа тынысы ашылатын еді...
– Димаш тыңдап жүр ғой, әнді жаңа деңгейге көтерем десе, кедергі жоқ...
– «Көк тудың желбірегені» сіздің шығармашылығыңыздың төлқұжатына айналды. Басқаша айтқанда, өзге шығармаларыңызды көмескілеп тастады. Осы сұхбатқа дайындық барысында Рамазан Стамғазиев, Жанар Айжанова, Бибігүл Қилымхан, Қажымұраттың орындауындағы біраз әннің сөзін сіздің жазғаныңызды білдім.
– Енді ондай бар. Бұл менің емес, жалғыз шығармасы тұла бойын жарқыратып, өзгесін тасада қалдырған замандастарымның басындағы жағдай.
О бастан қалам мен қағазға адал болдым. Шығармаларыма емес, әрекетіме сын көзбен қарау, өзімді қамшылап, жанымды жегідей жеу әкемнен ауысқан тәрізді. Шығармаларымның тең жартысы жеке архивімде. Оларды баспаға беруге әлі өзім дайын емеспін. Ақ қағаздағы қолтаңбамды аппақ көңіл күймен түсіргім келді. Егер көңіл күйде кішкентай ғана көлеңке болса, еңбегің еш кетеді.
Күні ертең менің есімімді «Көк тудың желбірегенімен» байланыстырып қараған ұрпақ «Бұдан өзге не жазды екен?» деп, шығармашылығыма үңілетініне сенемін. Себебі ел іргесінің бүтіндігі – бүгін де, ертең де өзекті. «Таласқа түссе, жан мен ту, Жан емес, маған керегі» деген пайым ғасырдан-ғасыр жылжып, бізге жетті. Бізден кейінгі ұрпақ та дәл солай қабылдайтынына мен 100 пайыз сенемін.
– Жалпы, ән тарихын білдік. Ал Қытайдағы ағайындар қазақтың тәуелсіздігін, Көк туын қандай көңіл күймен қарсы алды?..
– Бұл сәт сағат-минутына дейін көз алдымда. Мұны сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған сәтін ауыл-аймақ болып, Қытайдың түнгі жаңалықтарынан көрдік. Көңіл күй аспандап тұрды. Жер бетінде жүздеген ұлт бар. Бірақ тәуелсіз ел атану екінің біріне бұйыра бермейтін бақыт екенін шеттегі қазақтар әбден біледі. Шеттегі қазақ көк байрағы бар, шекарасы шегенделген арқа сүйер еліміз бар деп ақсарбас атап қуанды, бір-бірін құттықтап, сол күнді тойға айналдырып жіберді.
Арада алты ай өтіп, Көк ту қабылданғанын тағы да көппен бірге отырып, теледидардан тамашаладық. Осы сәтте бала күннен бірге өскен дүнген досым көз жасына ерік беріп: «Анамның қазақ екенін білесіздер. Ол өмір бойы Қатынсу, Көктұма жаққа бергі беттен қарап, елеңдеп өтті. Анамның бұл күнді көре алмағаны арман болып қалды. Аңсаған жеріне апарып келер едім ғой», дейді...
– 90-жылдары қазақ көшінің бел ортасында жүріпсіз. Бірақ сіздерге ерген адам аз болды. Мұның себебі насихатының кемшін болғандығынан
ба?
– Қазақтарды барынша көп ертуге тырыстық. Елге келгенге дейін Қытайда ақын ретінде танылып қалғанмын. «Біз келсек, артымыздан халық ереді» деген сенім басым болды. Бірақ өмірдің қалауы басқа екен.
– Сол кезде елдің экономикалық жағдайы дұрыс болмады. Ондағы ағайындар соған алаңдауы мүмкін ғой.
– Жоқ. Қытайдан келген қазаққа атажұрттағы жағдай нашар емес еді. Қазақстандықтар нарық заңынан мүлдем бейхабар еді. Ал ар жақтағы қазақтардың нарық жағдайында өмір сүріп жатқанына 10 жылдан асып қалған. Сол жылдары Қытайдан, тіпті бір мезгілде 1 млн қазақ келсе де, екі қолға бір күрек тауып алып, ел-жұртқа сіңіп кетер еді. Қазірде жарты миллионға жуық қазақ Шыңжаңнан келді. Солардың басым бөлігі кәсіпкерлік, агро, мал шаруашылығы саласында өз орнын тапты.
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев шеттегі қазақтарды елге алдыру туралы ұстанымының өзгермейтінін мәлімдеді. Осы ойдың маңызы неде?
– Қасым-Жомарт Кемелұлы Сыртқы істер министрі болып тұрған кезде Шыңжаңдағы қазақтар үшін консулдық қызмет ашты. Бұл қытай қазақтарының елге көшуінің жүйелі жүруіне мүмкіндік берді. Ал 1997 жылдары Көші-қон туралы қазіргі қолданыстағы заң сол кездегі министр Н. Коржова дайындаған заңға балама жоба ретінде қабылданды. Бұл жобаның қарсыластары көбейіп тұрған кезде Қасым-Жомарт Кемелұлы министр ретінде қолдап шықты, басқаша айтқанда, шеттегі қазақтардың елге оралуына ашық қолдау білдірді. 1999 жылы Көші-қон агенттігі таратылсын деген сөздер ашық айтыла бастағанда қазақтың соңғы көші елге жеткенше жұмыс істеу қажетін ашық айтқан да Қ.Тоқаев еді.
2004 жылы шетелде тұратын ұлты қазақ адамдарға Қазақстанға келу үшін ресімделетін виза тегін берілсін (консулдық алымдардан босатылсын) деген қаулы шықты. Қаулыға қол қойған сол кездегі Сыртқы істер министрі Қасым-Жомарт Тоқаев еді. Ал оған хатпен ұсыныс жасаған біз едік. Тоқаев сол кезде бір қаулымен-ақ жүз мыңдаған виза алып оралып жатқан қазаққа он миллиондаған доллар қаржы олжа салып еді. Осы бір ғана қаулы Шыңжаң қазақтарының елге еркін оралуына, саудасын жасап, жағдайын дұрыстауына жол ашты. Қаулы қазір де күшінде. Атажұрттан алыс жүріп, тұқымын өрбітіп, өсіп-өнген, өшпеген, өлмеген миллиондаған қазақ мәселесі ел үшін стратегиялық маңызы бар бағыт болуға тиіс. Шетте 5 млн қазақ бар. Бір кездері аталарының шалғайына жармасып кеткен қара баланың жасы қазір 90-ға жақындап қалды. 30-жылдары Қытайдағы Алаш зиялыларының дүбірі бүгінгі ұрпақтың құлағынан алыстап бара жатыр...
Әлем қазағының Отаны жалғыз. Атажұртты әлеуетті ету – әр қандастың асыл арманы болуға тиіс.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Гүлбаршын
АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
