Содан делегацияны бастап жүрген шетелдікке кеңестік журналистер жарыстан бос уақытта бізді тамақ сататын дүкенге ертіп баршы деп өтінеді. Дүкенде сыртына алтын жалатып қойғандай дуадақ көзімізге оттай басылды. Сол жерде жеп қоятындай сілекейімізді жұтып әрең тұрмыз. Ақша қосып, сатып алып қонақүйге келдік те үш-төрт жігіт сол заматта бұтарлап жеп қойдық дейді. Делегацияның жетекшісі келеді. Аң-таң. Дуадақ жоқ. Қайда деп сұрайды. Бұлар «кейінірек жейміз деп тығып қойдық» деген сияқты уәж айтады.Өмір бақи ет жеп өскен, бәстессе бір ту қойдың етін жалғыз өзі жеп қоятын тамақсаулары бар қазақ сияқты халықтың баласына аты-заты құс еті деген не?!
Бәйдібек ауданынан арнайы жер телімін алып, дуадақ өсіріп жатқан араб ағайындардың кешеніне барғанда осы оқиға ойға оралған. Миыққа еріксіз күлкі үйірілген.
Бәйдібек ауданы, Ақбастау ауылына тиесілі жерден 900 гектарды жалға алып дуадақ өсіріп жатқан кешен Біріккен Араб Әмірліктерінің шейхы Халифа Бен Зайд әл-Нахайян негізін қалаған халықаралық қордың қаржысына салынған. Оның жұмысын ұлы шейх Мұхамед Ахмет жалғастырып келеді. Халықаралық қордың мақсаты дуадақ құсын қорғау, оларды көбейту. Оңтүстікте жұмысын 2010 жылда бастаған, соңғы үш жылда жыл сайын 600-дей дуадақты еркіндікке жіберіп келген кешеннің тарихы да қызық.
Дуадақ тұқымы тұздай құрып бара жатқан құс, сондықтан да «Қызыл кітапқа» енгізілген. Екі мыңыншы жылдардың аяғы. Ол кезде Созақ ауданының әкімі Созақбай Әбдіқұлов.
– Бір күні кеште кабинетіме жұпынылау киінген, арсың-гүрсің қимылдайтын жігіт кірді, деп еске алады С.Әбдіқұлов. – Сөзі ірі, көсіп-көсіп сөйлейді. Ұққаным Созақ даласынан дуадақ аулап, жұмыртқасын жинауға рұқсаты бар.
Атақты Асанәлі Әшімов «Созақтың шырақшысы» атандырған Созақбай Әбдіқұлов ыршып түседі. Онсыз да аз қалған дуадақты құртайын деп жүрсіңдер ме деп ренжиді. Жігіт атын атаған министрлікке телефон шалса, әлгінің айтқанының бәрі рас.
Осылайша, әлгі арсың-гүрсің жігіт бастаған топ Бетбақдалаға тор құрып, дуадақтар ұстайды, жұмыртқасын теріп алады. Бүгінде Қазақстанға әйгілі кешен жұмысын осылай бастаған екен.
БАӘ-нің шейхы негізін қалаған халықаралық қор Абу Дабиден бөлек Марокко және Қазақстанда дуадақтың санын көбейтумен айналысып жатыр. Бетбақдаладағы жабайы құстардан алынған жұмыртқалар балапанға айналып, көбейіп келеді. Мұндағы орталық дуадақтарды қорғау халықаралық қорымен тығыз жұмыс жасайды. Шетелден арнайы шақырылған орнитологтар жергілікті мамандарға дуадақтарды қалай күтіп-баптаудың жайын үйретеді.
Біз сөзге тартқан жауапты маман Роман Бакиев дуадақтар өте сақ болады дейді. Сондықтан өзге дыбыстарға бейім болу үшін тұқымбаққа жасанды дауыстар қосулы тұрады. Тұқымбақ компьютермен басқарылады. Дуадақтар алаңсыз өсу үшін барлық жағдай жасалған.
Шаруашылықты басқарушы Ромейн Гера дуадақтарды жерсіндіруге Бәйдібек ауданының таңдалынып алғанын айтады. Бетбақдаладан бөлек, БАӘ-ден де дуадақтар әкелінген.
Биылғы жыл соңына дейін дуадақтардың саны 3800-ге жетер деген болжам бар. Тұқымбақта шетелден арнайы келген 8 маман жұмыс жасайды. Ал жергілікті жерден 150-ден астам адам нәпақасын тауып жүр.
Құс өсіруші Асанхан Ахметов құстарды күтіп баптауда арнаулы курстардан өткендігін айтады. Дуадақты өздеріне үйрету үшін әуезді ән қойып, сеніміне кіруге тырысады екен.
Көктемнің алғашқы айларынан бастап дуадақтар «күй-ойнаққа» түседі. Қораздары қоқиланып мекиендерге ұнауға тырысып билейді. Мекиендер жұмыртқаны 20-30 күндей шайқайды. Балапандары өзге құстардай емес ширақ.
– Дуадақ өсiмдiктермен, көбіне ұсақ жәндiктермен қоректенедi. Ұнға түскен пiте, құрт, шегiртке сияқты жемтiктердi өзiмiзде өндiрiлiп, арнайы дайындаймыз. Қазақтар дуадақты «шөл тауығы», «тоқтыбалақ», «қозыбалақ» деп те атайды. Бiздiң өсiрiп отырған құсымыз сол «қозыбалаққа» келiңкiрейдi. Егер нақтылап айтсақ, бiз бұларды «ұшатын қой» деп атаймыз, – дейдi шаруашылықтың атқарушы директоры Роман Бакиев.
2010 жылы жұмысын бастаған тұқымбаққа арабтар 3,5 млрд теңге инвестиция салған. Келер жылы негізгі жұмыстар аяқталмақ. Осы мақсаттарға жалпы 13 млрд теңге инвестиция салынады. Бұл кезеңде 400-ге жуық жұмыс орны ашылмақ.
Дуадақты дала санитары десе де болады. Арамшөптермен бірге егіс алқаптарын басып қалатын құрт сияқты зиянкестермен көректенеді. Сонымен қатар ұнға түсетін піте сүйікті тағамдары. Жоңышқа да сүйікті асы. Сондықтан соңғы екеуі тұқымбақта өсіріледі.
Әсілінде, арабтар ертеден дуадақты аулауды үлкен мереке көрген. Соңында тұқымын құртып жібере жаздаған шақта ғана ес жиып, өсіруді мақсат еткен екен. Енді араб шейхтары Қазақстанда да дуадақ аулағысы келеді. Бірақ, келісімшарт бойынша әуелі өсуіне жағдай жасауы керек. Алдағы уақыттарда жыл сайын тұқымбақтан онмыңдаған дуадақ еркіндікке жіберіледі. Жыл сайын жалға алған жер мен салыққа қыруар қаржы құйып отырған араб инвесторлары осындай сауапты іспен айналысып жатыр. Құдай қаласа, Бетбақдала үлкендігі кішігірім тоқты-торымдай дуадақтардың мекеніне айналмақ.
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан»
Оңтүстік Қазақстан облысы
