Екі тарау мен алты тармаққа, алты бағытта құрылған бұл бағдарламада иірімі терең идеологиялық ойлар мен келешек дамуымыздың сара бағытын айқындап берген нақты шешімдер қамтылған. Атап айтқанда, «ХХІ ғасырдағы ұлттық сана туралы» атты бірінші бөлімнің «Бәсекелік қабілет», «Прагматизм», «Ұлттық бірегейлікті сақтау», «Білімнің салтанат құруы», «Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы», «Сананың ашықтығы» атты алты тармақ және «Таяу жылдардағы міндеттер» атты екінші бөлімдегі ойлар мен идеялар тұжырымдамасы санадан тәуелсіз, адамның түйсігі арқылы жүзеге асырылатын рухани шыңдалу мен бұрынғы заманнан бері қалыптасқан ұлттық тұтастықты нығайту мен сақтаудың айқын да нақты көрінісі.
Еліміздің келешегіне жол көрсететін бағдаршам – бәсекеге қабілеттілік. Ол саясатта, экономикада, руханиятта, яғни барлық салада болуы керек. Бәсеке болмаған жерде бірізділік белең алып, елдің ертеңгі күнге деген сенімі жоғала бастайды. Бәсеке болған жерде жақсылыққа ұмтылып, жаманшылықтан арылып, санамызды дамытамыз. Барлығы санадан басталады. Сол себепті сана түзелуі керек. Сананы рухани жағынан үнемі жетілдіріп, дамытып отыру қажет.
Президентіміз ұлттық сананы жаңғыртқанда өзіміздің қазақстандық дербес даму үлгісін қалыптастыруымыз қажет екендігін атап өтті. Бұл – қазақтың барлық ұлттық салт-дәстүрлерін, мемлекеттік тіліміз бен ділімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді, қазақи рухымызды жаңғырту.
Халқымыздың ұлттық санасы мен саяси мәдениетінің маңызы қаншалықты зор болса, сол ғасырлар қойнауынан жеткен құндылықтарымыздың дамуына қосқан билердің үлесі де соншалықты ұлан-ғайыр. Көне дәуірлерден келе жатқан хандар билігі мен билер институты ел мен жердің, ұлттың мүддесі үшін қызмет етті. Олар дәстүрлі қазақ қоғамындағы қарапайым тәртіптен бастап, қылмыстық істерге дейінгі аралықтағы құн, жесір, мал, жер дауларына қатысты мәселелерді қарап, әділ шешімдер шығарып отырған. Сөйтіп, дара билікті дана билікпен ұштастырған дарабоз билеріміз заңгерлікпен қатар қорғаушы, дипломат, тәрбиеші рөлін де қоса атқарған.
Билер сөз құдіретін тиімді пайдаланып, шешімдер шығарғанда мүдделі тұлғалардың ғана емес, оған қатысушы жұртқа да тәрбиелік мәні зор, көпшіліктің көкейінен шығатын аталы сөздерді айтып, олардың сана-сезімі мен мінез-құлқына сіңіруін, іс-әрекетінде қолдану жолдарын қарастырған.
Қазіргі таңда қызмет атқарып жүрген судьялар осы билердің жалғасы болып табылады. Кешегі билер тәріздес судья ең алдымен әділдік пен турашылдықтың жаршысы болуға тиіс. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деп дана халқымыз айтқандай, судья өзінің қызметіне ешкімнің, оның ішінде туыстарының, достарының немесе таныстарының араласуына жол бермеуі тиіс. Бүгінгі таңда судья әрдайым өз қызметінде Ата Заңымыздан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңдарын, жалпыға бірдей адамгершілік нормалары мен мінез-құлық ережелерін басшылыққа алуы тиіс. Судья – Қазақстан Республикасындағы сот билігінің өкілі болуына байланысты, сот құрылымында барлық деңгейдегі судьялар айрықша орын алады. Сот төрелігін жүзеге асыру бойынша соттың қызметіне қалай да болсын араласуға жол берілмейді және ол үшін заң бойынша жауапкершілік қарастырылған. Ал судья өз кезегінде сот төрелігін іске асыру барысында Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқаша айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы көрінісін көрсететіндігін ұмытпау керек.
Қазіргі заманғы ұлттың дамуының маңызды өлшемі – мінсіз және тиімді ұлттық сот жүйесі. Ал тәуелсіз және әділетті сот – құқықтық мемлекеттің негізі. Онсыз әлемде бірде-бір ең дамыған мемлекеттерде қолайлы инвестициялық жағдайдың да, азаматтардың да жағдайларының жоғары деңгейінің де, қоғамның табысты дамуының да болуы мүмкін емес. Демек, азаматтарымыз туындаған даулары мен мәселелерін тек сот жүйесі арқылы шешіп, өз құқықтарын осы орган арқылы ғана қорғай алады. Осыдан биліктің бір тармағы – сот билігінің қоғамдағы алатын ерекше орнын көруге болады. Бұған Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың «...Ең бастысы, би адал, әділ болуы керек. Қазы халықтың ожданы», деген сөзі дәлел. Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам – ең дамыған қоғам. Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы реформалар заман талабына сай қызмет етуде.
Мемлекет басшысы осы мақаласында «Ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды. Алға басу үшін ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту керек», деп қадап айтты.
Ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы ана тілдің дамуымен, оның қоғамдық қызметінің кеңеюімен тығыз байланысты. Сондықтан туған тілге деген сүйіспеншілік тал бесіктегі тәрбиеден басталуы тиіс.
Елбасының осы стратегиялық мақаласында аталған бастамалардың әр азаматтың санасында орын алуы үшін барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, зиялы қауым өкілдері және қоғам қайраткерлері атсалысуда. Осы орайда, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының төрағасы Қ.Мәмидің бастамасымен «Рухани жаңғыру – Мәңгілік ел болудың кепілі» атты дөңгелек үстел ұйымдастырылып, өзекті пікірлер айтылған болатын. Дөңгелек үстел барысында ұлттық сананы дамытудың нақты жолдары ұсынылып, ұлттық кодты сақтау қажеттігі баяндалды. Ежелгі қазақ билерінің рөліне ерекше мән беріліп, ол еліміздегі бүгінгі сот билігінің бастау көзі, оның айнымас бірегей жүйесі екеніне және оның дамуы бүкіл сот саласына бағдар болғаны туралы сөз қозғалған. Осының негізінде, облыстық соттарға қазақтың билер сотын ұлттық құндылықтар ретінде тануды және оны кеңінен насихаттауды жаңғырту, халыққа паш ету мақсаты бар тиісті тапсырмалар берілді.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – Елбасының «Рухани жаңғыруы» біздің тарих толқынындағы ұстанымымыз бен бағдарымыз болуы тиіс. Нұрсұлтан Әбішұлы айтқандай, ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Нәтижесінде жақын болашақта еліміз біртұтас ұлт ретінде өркениет көшінің алдыңғы қатарына қосылатынына сенімдіміз.
Сәкен АБДОЛЛА,
Қазақстан Республикасы
Әскери сотының төрағасы
