Сәуірдің алғашқы күні Вашингтонда Ядролық қауіпсіздік жөніндегі IV Саммит өтті. Жаһандық қауіп-қатерлер асқынып, адамзаттың алдында шешілуі қиын көптеген түйткілді мәселелер көлденеңдеп тұрған қазіргі уақытта қадірі биік саналатын бұл форумға Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев қатысып, сөз сөйледі.
Әлемнің 51 елінен келген Президенттер мен Премьер-министрлердің, сыртқы саясат ведомстволары басшыларының, сондай-ақ, БҰҰ, Еуропалық кеңес, Еуропалық комиссия, МАГАТЭ және Интерпол сынды халықаралық беделді ұйымдар жетекшілерінің басын қосқан IV Саммитті АҚШ Президенті Барак Обама ашып, қатысушыларға құттықтау сөзін арнады әрі форум жұмысына табыс тіледі.
Ядролық қауіпсіздік бойынша саммиттер өткізу туралы бастаманы 2010 жылы ұсынып, бұл алқалы жиынды алғаш рет сол жылдың сәуірінде ұйымдастырған, ядролық қаруды таратпау ісін өз саясатындағы басым бағыттардың бірі етіп президенттік қызметіне кіріскен кезден бастап айқындап алған АҚШ басшысы Барак Обама өз сөзінде ядролық қарудан туындайтын қауіп-қатердің асқынып тұрғанын айта келіп, бұл ғасыр тажалымен күресте күш біріктірудің өзектілігін атап өтті. Сондай-ақ, ол ядролық қаруды азайту және жою бағытында көптеген нақты шаралар атқарылғанына кеңірек тоқталды.
«Соңғы 6 жылдың ішінде ядролық қауіпсіздікті нығайту бағытында жаңа сипаттағы әдістерді пайдалануға қол жеткіздік. ХХІ ғасырда ешбір ел өз қауіпсіздігін жекелей қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, бұл мәселеде коалиция құрып, өзара ынтымақтаса жұмыс істеу қажет. Біз осы бағытта көптеген табыстарға қол жеткіздік», – деді Барак Обама. Одан әрі АҚШ Президенті ондаған мемлекеттің өздерінің жоғары байытылған уран және плутоний заттарынан арылғанын, бірқатар елдер өздеріндегі осындай материалдардың ниеті бөтендер қолына түсіп қалмауы үшін жойғанын және басқа да жүзеге асырылған шараларды атап өтті.
Бұдан кейін сөз кезегі ІІІ Саммитті өткізген елдің басшысы ретінде Нидерланд Корольдігінің Премьер-министрі Марк Рюттеге берілді. Ол өз сөзінде форумның маңызына екпін берді.
Осыдан кейін саммиттің пленарлық отырысы жабық есік жағдайында жалғасты.
Саммиттің түске дейінгі бірінші сессиясында, яғни алдыңғылар қа-тарында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа сөз берілді. Мұны біз әлемдік қоғамдастықтың тыныштықтан өзге тілегі жоқ Қазақстанның ядролық қаруға қарсы күрестегі белсенді іс-қимылына және тұрақтылық пен тыныштықты сақтауға сіңірген қызметінің ерен екендігіне берген оң бағасы деп ұғындық.
Саммит делегаттары алдында сөйлеген Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан ядролық нысандар мен материалдар қауіпсіздігінің деңгейі ең жоғары мемлекеттердің алғашқы жиырмалығына кіретініне назар аударды. «Бізде ұлттық деңгейде нақты ядролық қауіпсіздік бойынша бірқатар кешенді шаралар жүзеге асырылды. Ядролық материалдарды экспорттық бақылау жүйесі жетілдірілген. Ядролық және радиоактивті материалдарды біріздендіру орталығын құру жөнінде жұмыстар жүргізілуде. Алматыдағы Ядролық физика институтының зерттеу реакторлары төмен байытылған отынға көшірілді. Ел аумағындағы Ұлттық ядролық орталықтағы осындай жобаны жүзеге асыру жеделдетіледі. Ядролық нысандардың бәрі МАГАТЭ-нің жан-жақты бақылауында тұр», – деді Мемлекет басшысы.
Президент еліміз бүгінде уран қоры және оның кенін өндіру жөнінен әлемдік көшбасшы болып отырғанын, сондай-ақ, осы өнімді негізгі экспорттаушылардың бірі екенін атап өтті. «Біз бейбіт мақсатта пайдалану үшін ядролық отын өндірудің жаһандық технологиялық тізбегінен лайықты орын алу ниетіндеміз. МАГАТЭ-мен бірлесіп Ядролық отын банкін құру біздің маңызды үлесіміз болғанын айтқым келеді. Бұл Иранның ядролық проблемасын шешу үшін де маңызды болды. Болашақта ядролық энергияны бейбіт мақсат үшін пайдаланғысы келетіндер осы Банк ресурсын қолдануына болады. Біз төмен байытылған ядролық отынның Халықаралық депозитарийі болып саналамыз. Бізде МАГАТЭ-мен бірлесіп уранды өндіру және байытудың барлық циклын автоматты түрде тіркеу, бақылау және қорғаудың қанатқақты жобасы табысты іске асырылуда. Қазақстан барлық мүдделі мемлекеттердің азаматтық ядролық технологияларға қолжетімділігі тең болуын қолдайды», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Мемлекет басшысы халықаралық қоғамдастық түрлі елдердің ұлттық энергетикалары мен өнеркәсіптерін төмен байытылған отынға көшіру ісін ынталандыру шараларын әзірлеуі қажеттігін айтты.
Сонымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев осыдан 25 жыл бұрын Семей ядролық полигоны жабылған соң Невада (АҚШ) мен ҚХР-да сынақтар тоқтатылғанына назар аударды. «Біз бұрынғы полигон аумағындағы халықты сауықтыру және жер мен суды залалсыздандыру жөніндегі жүйелі халықаралық көмек аясын кеңейту мәселесін алға қойдық, өйткені Қазақстан осы қасіретпен жалғыз өзі бетпе-бет келіп отыр. Мен елдердің көшбасшыларын, әсіресе, Орталық Азия ядросыз аймағының кепілі саналатын бес державаның басшыларын, сондай-ақ, ядролық жойылудың суицидтік қатерін болдырмау жөніндегі әлемдік мақсатты құптайтын мемлекеттердің мәртебелі делегацияларын полигонның жабылуының 25 жылдығына арналған еске алу шарасына шақырамын», – деді Қазақстан Президенті.
Мемлекет басшысы бүгінде терроршылардың жаппай қырып-жою қаруын пайдалануының нақты жағдайға айналып отырғанын, сондықтан әлем елдері көшбасшыларынан нақты іс-қимыл талап етілетінін атап айтты. «БҰҰ аясында барлық елдің қатысуымен терроризмге қарсы күрестің жаһандық желісін құру қажеттілігі пісіп-жетілді. Бұл жарияланбаған соғыста тек осылай жеңіске жете аламыз», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Сөзінің соңында Нұрсұлтан Назарбаев ядролық қауіпсіздік саласында әлі шешімі табылмаған мәселелер көп екенін ескере отырып, саммит өткізу жөніндегі Б.Обаманың бастамасы өз жалғасын табатынына сенім білдірді. «Қазақстанның осындай іс-шара өткізуге моральдық құқығы бар деп ойлаймын. Бұл полигонын жауып, әлемдегі төртінші ядролық қару арсеналынан бас тартқан елге деген ризашылықтың белгісі болар еді», – деді Мемлекет басшысы.
Елбасы саммитке қатысу барысында бірқатар шетелдік делегациялар басшыларымен кездесіп, келіссөз жүргізді.
Финляндия басшысы Саули Ниинистёмен кездесуде Президенттер ауыл шаруашылығы саласындағы ынтымақтастық, білім беру саласындағы өзара іс-қимылды нығайту, сондай-ақ, инновация енгізу бағытындағы бірлескен қызмет мәселелерін талқылады.
Нұрсұлтан Назарбаев, сондай-ақ, Мажарстан Премьер-министрі Виктор Орбанмен кездесті. Бұл ретте В.Орбанның былтыр сәуірде Астанаға сапарында қол жеткізілген екіжақты уағдаластықтарды жүзеге асыру және агроөнеркәсіп кешеніндегі ынтымақтастық жайы әңгіме арқауына айналды.
Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпинмен жүздесуде мемлекеттер басшылары Шанхайда биылғы қыркүйекте өткізу жоспарланған, Нұрсұлтан Назарбаев құрметті қонақ ретінде шақырылып отырған «G20» саммиті жайын талқылады.
Сонымен қатар, Елбасы Түркия Президенті Р.Ердоғанмен, Әзербайжан Президенті И.Әлиевпен, Иордания Королі ІІ Абдалламен, Украина Президенті П.Порошенкомен, Армения Президенті С.Саргсянмен, Литва Президенті Д.Грибаускайтемен, Мексика Президенті Э.Пенья Нетомен, Чили Президенті М.Бачелетпен, Үндістан Премьер-министрі Н.Модимен, Сингапур Премьер-министрі Л.Сянь Лунмен, Жапония Премьер-министрі С.Абэмен және АҚШ Мемлекеттік хатшысы Дж.Керримен кездесті.
Осы арада біз Елбасының Жапония Премьер-министрімен жүздесуіне қысқаша тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз. Өйткені, бұл екі елдің де ядролық қарудан көрген азабы аз емес.
Кездесу барысында тараптар екіжақты ынтымақтастықтың, соның ішінде, сауда-экономикалық, саяси және мәдени-гуманитарлық салалардағы өзара іс-қимылдың негізгі бағыттарын талқылады.
Елбасы өз сөзінде С.Абэнің Астанаға таяудағы сапары Қазақстан мен Жапония қарым-қатынасын жаңа сапалы деңгейге көтергенін, қол жеткен уағдаластықтарды жүзеге асыру тұрғысынан екі ел үкіметтерінің бүгінде белсене жұмыс істеп жатқаны соның айғағы екенін атап өтті. Мемлекет басшысы бұл жолғы саммиттің тақырыбы ядролық қару сынағынан зардап шеккен екі ел халқына да жақын екеніне, сол себепті, Қазақстан мен Жапонияның жаһандық антиядролық қозғалыстағы ұстанымдарының да ұқсас екеніне назар аударды.
Жапония Премьер-министрі Нұрсұлтан Назарбаев пен Қазақстан халқын Тәуелсіздіктің 25 жылдығымен және Парламент Мәжілісі сайлауының табысты өтуімен құттықтады. С.Абэ Қазақстан-Жапония байланыстарының белсенділігі артып келе жатқанына да ризашылық білдірді.
Айта кетейік, Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммит барысында Қазақстан мен Жапонияның Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарттың (ЯСЖТШ) күшіне енуіне тезірек қол жеткізу жөніндегі бірлескен мәлімдемесі қабылданды (Бұл құжат бөлек жарияланып отыр).
Осы арада айта кетейік, бұдан бөлек, Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммит шеңберінде тағы да бір құжат жарияланды. Ол – Атом энергетикасы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) Қазақстан аумағындағы Төмен байытылған уран банкіне қатысты АҚШ, БАӘ, Германия, Жапония, Иордания, Қазақстан, Канада, Қытай, Испания, Мажарстан, Норвегия, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания, Филиппин, Финляндия, Франция, Чехия және Швеция көшбасшыларының бірлескен мәлімдемесі (Бұл мәлімдеме де бөлек жарияланып отыр).
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммит аясында қазақстандық БАҚ өкілдері үшін арнайы брифинг өткізді. Мемлекет басшысы брифинг барысында өзінің Брюссельге таяудағы сапары кезінде Қазақстан Парламенті Еуропалық одақпен (ЕО) кеңейтілген серіктестік және ынтымақтастық туралы келісімді ратификациялағанын атап өтті. «Құжаттың кейбір ережелері бірінші мамырдан бастап күшіне енеді, бірақ ол толық күшіне енуі үшін ЕО-ға мүше барлық 28 мемлекет ратификациялауы қажет. Осы жөнінде уағдаластыққа қол жеткізілді», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Еуропалық кеңес пен Еуропалық комиссия басшыларымен болған келіссөздердің негізгі тармақтары арасынан Президент бірқатар қазақстандық авиакомпаниялардың Еуропаға ұшуына салынған тыйымды жойып, Қазақстан азаматтары үшін виза режімін жеңілдету мәселелерін арнайы бөліп атады.
Бұдан кейін Нұрсұлтан Назарбаев Вашингтонда өтіп жатқан саммиттің негізгі тақырыптарына да тоқталды. Сонымен бірге, Мемлекет басшысы терроризмге қарсы іс-қимылдың және ядролық зарядтың экстремистер қолына түсуіне жол бермеудің маңыздылығын айтты. «Бұл үшін бүкіл халықаралық қоғамдастықтың бірлескен нақты жұмысы қажет. Мен террорлық ұйымдарға қатысы бар әркімді бақылауға алуға болатын бірыңғай әлемдік желі құру қажет деп санаймын», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Қазақстан Президенті бүгінде атом энергиясын пайдаланатын нысандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды екеніне назар аударды. Сонымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев саммит аясында делегация басшыларымен өткен кездесулер туралы айтып берді.
«Мен Жапония Премьер-министрі Синдзо Абэмен кездесу өткіздім. Біз күзде, менің Токиоға сапарым кезінде ынтымақтастығымызды экономиканың түрлі секторында дамытудың арнаулы жоспары қабылданады деп уағдаластық. Жапония – Қазақстанның көптеген бағыт бойынша серіктесі. Бұл ел бізге Семей полигонындағы сынақ құрбандарын сауықтыру жөнінде зор көмек көрсетті. Сондай-ақ, АҚШ басшылығымен, соның ішінде Мемлекеттік хатшы Джон Керримен, Украина мен Мексика көшбасшыларымен кездесулер өтті», – деді Мемлекет басшысы.
БАҚ өкілдерінің сауалдарына жауап бере отырып, Нұрсұлтан Назарбаев Еуропалық кеңес және Еуропалық комиссия басшыларымен ЕО мен ЕАЭО өзара ықпалдастығының бұдан арғы перспективаларын талқылағандарын айтты.
«Бұл – күрделі мәселе. Еуразиялық экономикалық одақты Батыста көбі әрқалай қабылдайды. Біреулер оны КСРО-ны қайта қалпына келтіру жөніндегі жоба деп санайды. Сондықтан, мен саясаткерлер және сарапшылар бұл мәселеге қатысты істің мән-жайын айқындап, біз еш қиындықсыз өзара сауданы жүзеге асыра алуымыз үшін екі бірлестіктің бірлескен конференциясын өткізуді ұсындым. Ал оған бүгінде бірқатар объективті кедергілер бар, мәселен, Батыстың Ресейге қатысты санкциялары. Алайда, келешекте егер Еуропалық одақ, Еуразиялық экономикалық одақ және Шанхай ынтымақтастық ұйымы еркін саудаға жол ашса, бұл бүкіл Еуразия үшін орасан пайда әкеледі», – деді Қазақстан Президенті.
Сонымен қатар, брифинг барысында біздің елдің Ядролық қауіпсіздік жөніндегі төрт саммитке қатысуының қорытындысы жасалды. «АҚШ Президентінің бастамасымен өткізілген саммиттер елеулі пайдасын тигізді. Бүгінде бүкіл әлем бойынша планетаны тұтасымен әлденеше рет жоюға жеткілікті өте көп ядролық қару бар. Сондықтан, қарусыздану мәселесі біздің және ұрпағымыздың болашағын айқындайды», – деді Мемлекет басшысы.
Қазақстан Президенті жыл сайын саммиттің арқасында 50-ден астам мемлекеттің басшылары мен өкілдері ядролық қауіпсіздіктің мейлінше өзекті мәселелерін шешу үшін бас қосатынын да айтып өтті. «Мұндай келіссөздер қорытындысы бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы аясында шешімдер қабылданады. Әрбір мемлекеттің бұл бағытта қабылданып жатқан шаралар жөнінде айтуға мүмкіндігі бар. Мәселен, атом энергиясымен жұмыс істейтін нысандар қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ядролық материалдардың терроршылар қолына түсуіне жол бермеу шаралары жөнінде айта алады. Біздің ел полигонды жауып, аса ірі ядролық арсеналдан бас тартқанын ескерсек, осындай келесі кездесу Қазақстанда өтуі мүмкін», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Осылайша, Ядролық қауіпсіздік мәселесі жөніндегі IV саммитте Қазақстанның бейбітшілікті жақтаған үні әлемге айқын естілді. Нақтылай айтқанда, еліміздің халықаралық қарым-қатынастар саласындағы беделі бір саты жоғары көтеріліп, мерейіміз арта түсті. Жалпы, Қазақстан бұған дейін де қауіпсіздік мәселесінде, интеграциялану үдерісінде, дін мен дін, ұлт пен ұлт, ел мен ел арасындағы ынтымақтастықты нығайту бағытында қосып келе жатқан үлесі айқындалған, халықаралық қоғамдастықтан жоғары бағаға ие болған жұрт ретінде танылған. Осы жолы да ядролық қарусыздану, яғни ядролық қару-жарақтардан арылған бейбіт өмірді орнықтыру ісінде көш-басшы ел екендігіміз өзгелердің тарапынан лайықты аталып өтті.
Айта кетейік, Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммит 2010 жылдан бері 2 жыл сайын өткізіліп келеді. Бұған дейін аталған саммит 2010 жылы Вашингтонда (АҚШ), 2012 жылы Сеулде (Оңтүстік Корея) және 2014 жылы Гаагада (Нидерланд) өткен болатын. Қазақстан – саммиттің тұрақты қатысушысы.
Жолдыбай БАЗАР,
«Егемен Қазақстан» –
Вашингтоннан (АҚШ).
Суреттерді түсіргендер
С.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ.
